Η συνεισφορά του Αριστοτέλη στη διαμόρφωση της σύγχρονης οικονομικής σκέψης

Έχουν σωθεί πολύ λίγα κείμενα αρχαίων συγγραφέων με αντικείμενο ό,τι αποκαλούμε σήμερα «οικονομικά».

ΤΟΥ Δρ ΒΑΣΙΛΗ ΣΑΡΑΦΙΔΗ

ΜΕΡΟΣ Α’
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η συμβολή των αρχαίων Ελλήνων στην ανάπτυξη ιδεών σε τομείς όπως η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η φυσική, η αστρονομία, η ιατρική, το θέατρο και πολλοί άλλοι, είναι τεράστια και καθολικά αναγνωρισμένη.
Την ίδια στιγμή, έχουν σωθεί αναλογικά πολύ λίγα κείμενα αρχαίων συγγραφέων με
αντικείμενο ό,τι αποκαλούμε σήμερα «οικονομικά». Από αυτό ίσως συμπεράνει κάποιος ότι οι αρχαίοι Έλληνες παρουσίασαν έλλειμμα στον συγκεκριμένο τομέα.
Ή μήπως φαίνεται ότι είναι έτσι, χωρίς όμως να είναι και η πραγματικότητα;
Ασφαλώς στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχαν οργανωμένες αγορές εργασίας και κεφαλαίου. Δεν υπήρχαν χρηματιστήρια, ανταλλακτήρια, αγορές χρηματοπιστωτικών παραγώγων κ.ο.κ. Οι τράπεζες δεν έμοιαζαν σε τίποτα με τις σημερινές – για παράδειγμα, πράξεις πιστοδοσίας, όπως η λήψη ενός δανείου για την ανάληψη επιχειρηματικού ρίσκου, ήταν έννοιες άγνωστες.
Παρ’ όλα αυτά, σκοπός μου είναι να σας δείξω μέσα από αυτό το άρθρο, και ελπίζω να σας πείσω στο τέλος, ότι οι αρχαίοι Έλληνες με πρωτοπόρο τον Αριστοτέλη, τον οποίο μάλιστα η λεγόμενη Αυστριακή Σχολή των Οικονομικών θεωρεί «Πατέρα των Οικονομικών», αποτέλεσαν σπερματοδότες της σύγχρονης οικονομικής επιστήμης.
Η πρωτοπορία και η διορατικότητα της σκέψης των προγόνων μας πάνω σε οικονομικά θέματα που ταλανίζουν τους οικονομολόγους ακόμη και σήμερα είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Χωρίς ίχνος υπερβολής, όλες σχεδόν οι οικονομικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν από τον17ο αιώνα και μετά για την ερμηνεία του κεφαλαιοκρατικού συστήματος έχουν στηρίξει τα βασικότερα από τα θεμέλια τους στο έργο και την αναλυτική σκέψη του Αριστοτέλη, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Οι κλασικοί Adam Smith και David Ricardo, ο Karl Marx, ακόμα και θεωρητικοί της νεώτερης εποχής, μελέτησαν τα κείμενα του μέγιστου πανεπιστήμονα και επηρεάστηκαν βαθύτατα από αυτά.
Πριν όμως μιλήσω εκτενέστερα για την συνεισφορά του Αριστοτέλη στην διαμόρφωση της σύγχρονης οικονομικής σκέψης, θα ήθελα να εξηγήσω την προέλευση της λέξης «οικονομία» και να θέσω το ιστορικό υπόβαθρο της επιστήμης με μια σύντομη αναφορά σε άλλους μεγάλους Έλληνες οι οποίοι έζησαν πριν τον Σταγειρίτη φιλόσοφο και στοχάστηκαν με την σειρά τους οικονομικά θέματα, επηρεάζοντας με αυτό τον τρόπο τον μέγιστο πανεπιστήμονα.
ΟΡΟΛΟΓΙΑ
Η λέξη «οικονομία», από την οποία προέρχεται και η λέξη economics στην Αγγλική γλώσσα, είναι σύνθετη και αποτελείται από τις λέξεις οίκος και νόμος. Η κυριολεκτική σημασία λοιπόν της λέξης είναι η διαχείριση του νοικοκυριού. Ωστόσο, η λέξη «νοικοκυριό» στην αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιείται με μια πολύ ευρύτερη έννοια σε σχέση με σήμερα. Συγκεκριμένα, η σφαιρική σημασία που έδιναν οι αρχαίοι Έλληνες στην έννοια της «πόλης-κράτους» σημαίνει ότι η οικονομία, ως τέχνη οικιακής διαχείρισης, συμπεριλαμβάνει επίσης και την εύλογη διαχείριση ολόκληρου του κράτους. Αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό στον «Οικονομικό», την πραγματεία του Αθηναίου Ιστορικού Ξενοφώντα στον οποίο αποδίδεται και η πρώτη καταγραφή της λέξης οικονομία.
Ο Αριστοτέλης στα διδάγματα του μας λέει ότι η οικονομία δεν ασχολείται μόνο με τα του οίκου αλλά γενικότερα με την πόλη. Κατά τον Αριστοτέλη μάλιστα, η οικονομία είναι ενσωματωμένη με την πολιτική ή, με άλλα λόγια, η οικονομία και η πολιτική είναι συγκοινωνούντα δοχεία. Είναι αδύνατο δηλαδή να μιλήσει κάποιος για πολιτική αν δεν μιλήσει για οικονομικά θέματα.
Ίσως αυτή είναι και η αιτία που ενώ στην Αγγλική γλώσσα οι λέξεις politics και policy σημαίνουν δυό εντελώς διαφορετικά πράγματα, στην Ελληνική γλώσσα οι έννοιες αυτές περιγράφονται με μία μόνο λέξη,«πολιτική».
ΗΣΙΟΔΟΣ
Ποιός ήταν όμως ο πρώτος οικονομολόγος; Ο Ησίοδος, όπως όλοι γνωρίζουμε, υπήρξε ο δεύτερος σε σπουδαιότητα ποιητής της αρχαιότητας, μετά τον Όμηρο. Πρόκειται για τον αφηγητή της ιστορίας με το Πιθάρι της Πανδώρας, το οποίο λανθασμένα έχει καθιερωθεί να αναφέρεται ως «κουτί της Πανδώρας» στις μέρες μας. Γεννήθηκε στην Άσκρη της Βοιωτίας, όπου κατέφυγε ο πατέρας του από την αιολική Κύμη της Μικράς Ασίας και υπολογίζεται ότι έζησε γύρω στο 700 ή 800 π.Χ.
Πέρα από την συνεισφορά του στην ποίηση, ο Ησίοδος χαρακτηρίζεται συχνά ως ο πρώτοςοικονομολόγος! Ο λόγος θα γίνει προφανής αν λάβουμε υπόψη έναν ορισμό των οικονομικών επιστημών όπως για παράδειγμα αυτόν που δίνεται στο bestseller βιβλίο Economics των Begg, Stanley και Fisher: «οι οικονομικές επιστήμες αφορούν τη μελέτη του πώς μια κοινωνία αποφασίζει τι θα παράγει, πώς θα το παράγει και για ποιόν».
Ένα από τα ποιήματα που συνέθεσε ο Ησίοδος είχε τίτλο «Έργα και Ημέρες». Το πρώτο μισό του ποιήματος είναι αφιερωμένο στο θεμελιώδες οικονομικό πρόβλημα της ανεπάρκειας των πόρων για την ικανοποίηση όλων των ανθρώπινων αναγκών και επιθυμιών.
Εάν ήταν εφικτό να σκάψουμε ένα λάκκο και να βρούμε μέσα ότι αγαθό χρειαζόμαστε, όπως νερό, τρόφιμα, καύσιμα και ότι άλλο μπορούμε να σκεφτούμε, και μάλιστα σε ατελείωτες ποσότητες που θα υπερκάλυπταν τις ανάγκες μας, τότε τα οικονομικά ως επιστήμη δεν θα είχαν γεννηθεί ποτέ. Η ανεπάρκεια των πόρων είναι η ακριβής αιτία στην οποία οφείλεται ολόκληρη η ύπαρξη των οικονομικών.