ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ (ΜΕΡΟΣ Α')

(700π.α .χ.χ. - 508 π.α .χ.χ.)
ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΪΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

Ο όρος Αρχαϊκός επινοήθηκε τον 18ο αιώνα. από ιστορικούς της τέχνης προκειμένου να χαρακτηρίσει την μεταβατική περίοδο της Ελληνικής τέχνης μεταξύ της γεωμετρικής (9ος - 8ος αιώνας π.α .χ.χ.) και της κλασικής εποχής (5ος - 4ος αιώνας π.α .χ.χ). Τα χρονικά όρια
της Αρχαϊκής περιόδου καλύπτουν σε γενικές γραμμές τον 7ο και 6ο αιώναπ.α .χ.χ. (700 - 500 π.α .χ.χ.). Η λήξη των Περσικών πολέμων (479 π.α .χ.χ.) σηματοδοτεί την μετάβαση στην επόμενη Κλασική περίοδο. Ο όρος Αρχαϊκός είχε αρχικά αξιολογικό περιεχόμενο και εθεωρείτο ότι αποτελούσε απλώς το «πρωτόγονο» προανάκρουσμα της μεγάλης κλασικής τέχνης, κυρίως στην πλαστική. Σήμερα ο όρος έχει μόνο χρονολογική σημασία και αναφέρεται στην μεγάλη πολιτική, κοινωνική, οικονομική και καλλιτεχνική μεταμόρφωση του Ελληνικού κόσμου κατά τον 7ο και 6ο αιώνα π.α .χ.χ...



Χρονολογικά η Αρχαϊκή εποχή αρχίζει με το συμβατικό 700 π.α .χ.χ. και τελειώνει το 508 π.α .χ.χ., χρονιά που ο Κλεισθένης θεμελίωσε την Αθηναϊκή δημοκρατία· θυμόμαστε όμως ότι τα όρια είναι ρευστά και ότι κατά κανόνα ο χωρισμός μιας ιστορικής εξέλιξης σε περιόδους, σε φάσεις κλπ. είναι αυθαίρετος, όπως αυθαίρετο είναι και να καθορίζεται κάποια χρονολογία ως όριο ανάμεσα στη μία και την άλλη περίοδο. Αυτό δε μας εμποδίζει να αναζητούμε κάθε φορά και να μελετούμε, πέρα και πίσω από τα συγκεκριμένα γεγονότα, τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά κάθε περιόδου.

Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού κατά τον 8ο αιώνα π.α .χ.χ. και η ανάγκη εξεύρεσης περισσότερων πόρων οδήγησαν στην κατάρρευση της κοινωνικής οργάνωσης κατά γένη ή φυλές. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα αφ΄ ενός την μεγάλη εξάπλωση του Ελληνικού εμπορίου σε όλη τη Μεσόγειο και αφ΄ ετέρου την ανάδυση της πόλης - κράτους, που αναδείχθηκε στο βασικό κύτταρο πολιτικής και αστικής οργάνωσης στην αρχαία Ελλάδα, με αριστοκρατικό, ολιγαρχικό ή τυραννικό καθεστώς. Επίσης, με την βοήθεια νομοθετών, θεσπίζονται νόμοι, που βοηθούν στην αποτελεσματικότερη και δικαιότερη διοίκηση των πόλεων-κρατών και προσπαθούν να ρυθμίσουν τις μεταξύ τους διαρκείς διενέξεις.

Στην ενδυνάμωση των σχέσεων μεταξύ των πόλεων - κρατών βαρύνοντα ρόλο έχει η επίσημη ίδρυση των Πανελλήνιων αγώνων, στην Ολυμπία ήδη από τον 8ο αιώνα π.α .χ.χ. (Ολύμπια, 776 π.α .χ.χ.), τους Δελφούς (Πύθια, 590 π.α .χ.χ.), την Ισθμία (Ίσθμια, 582 π.α .χ.χ και την Νεμέα (Νέμεα, 573 π.α .χ.χ), πολλών τοπικών, με επιφανέστερα τα Παναθήναια (Αθήνα, 566 π.α .χ.χ.) καθώς και θρησκευτικών - πολιτικών ενώσεων, των αμφικτιονιών (Δελφοί, Πανιώνιον, κλπ). Τόσο στα αστικά όσο και στα θρησκευτικά κέντρα, οι πόλεις - κράτη και τύραννοι, όπως π.χ. ο Πεισίστρατος στην Αθήνα, ο Πολυκράτης στη Σάμο συναγωνίζονται στην ίδρυση εντυπωσιακών οικοδομημάτων και την εκτέλεση δημόσιων οικοδομικών προγραμμάτων.

Η ραγδαία αύξηση του εμπορίου, ιδιαίτερα με την Ανατολή, και ο αποικισμός, δηλ. η ίδρυση πλήθους αποικιών και εμπορικών σταθμών σε όλες τις Μεσογειακές ακτές, έχει ως αποτέλεσμα την ευρύτερη χρήση του αλφαβήτου (είχε ήδη εισαχθεί τον 8ο αιώνα π.α .χ.χ από τους Φοίνικες), και του νομίσματος από τους Λυδούς, προκειμένου να διευκολυνθούν οι εμπορικές σχέσεις. Η προσαρμογή του αλφαβήτου στις Ελληνικές διαλέκτους, εκτός από εμπορικούς σκοπούς οδήγησε στην μεγάλη διάδοση του γραπτού λόγου, με την καταγραφή των Ομηρικών Επών, την εμφάνιση της λυρικής ποίησης, τις πρώτες απόπειρες συστηματικής καταγραφής της ιστορίας (λογογράφοι) και την προσπάθεια κατανόησης του Κόσμου (Ίωνες φυσικοί φιλόσοφοι).



Η συνάντηση των Ελλήνων με τους ανατολικούς πολιτισμούς εμπλούτισε την Ελληνική τέχνη με νέα εκφραστικά μέσα. Κατά τον 7ο αιώνα π.α .χ.χ. (Ανατολίζουζα περίοδος) οι Έλληνες υιοθετούν Αιγυπτιακά και ανατολικά εικονογραφικά θέματα και ρυθμούς διακόσμησης (κούροι, μυθικά όντα, όπως γρύπες, σφίγγες), προσαρμοσμένους όμως στο δικό τους καλλιτεχνικό αισθητήριο. Η αρχαιότερη φάση της Αρχαϊκής πλαστικής (Δαιδαλική) χαρακτηρίζεται από μετωπικότητα και δυσαναλογία στην απόδοση των μερών του σώματος.

Βαθμιαία όμως επικρατεί η τάση προς φυσιοκρατικότερη απόδοση, ικανοποιώντας με την λεγόμενη «λανθάνουσα κίνηση», ένα από τα βασικότερα αιτήματα της αρχαίας Ελληνικής τέχνης, το «ζωτικόν φαίνεσθαι», δηλ., να φαίνεται ότι το γλυπτό ζεί ή κινείται. Από τα κεραμικά εργαστήρια του 7ου αιώνα π.α .χ.χ. ξεχωρίζουν το Κορινθιακό (Πρωτοκορινθιακή κεραμική) και το πιο συντηρητικό Αττικό (Πρωτοαττική κεραμική). Αρχικά στην Κόρινθο (7ος αιώνας π.α .χ.χ) και αργότερα στην Αθήνα (620 π.α .χ.χ.) εμφανίζεται μελανόμορφος ρυθμός, δηλ ο τρόπος διακόσμησης αγγείων με μελανές μορφές και εγχάραξη για την απόδοση των λεπτομερειών.

Τα Κορινθιακά κεραμικά προϊόντα κυριάρχησαν στις μεσογειακές αγορές μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 6ου αιώναπ.α .χ.χ, οπότε έδωσαν σταδιακά τη θέση τους στα ανώτερης ποιότητας Αττικά μελανόμορφα αγγεία, τα οποία διακοσμούνται από μεγάλους ζωγράφους, όπως ο Ζωγράφος του Νέσσου, ο Σοφίλος, ο Λυδός, ο Άμασις και ο Εξηκίας. Γύρω στο 530 / 520 π.α .χ.χ. επινοήθηκε στην Αθήνα ο ερυθρόμορφος ρυθμός στην κεραμική, όπου οι μορφές παραμένουν στο ερυθρωπό χρώμα του πηλού και προβάλλονται στο μελανό βάθος. Σπουδαιότεροι καλλιτέχνες είναι ο Ζωγράφος του Ανδοκίδη, και οι τρείς «Πρωτοπόροι» δηλ. ο Ευφρόνιος, ο Ευθυμίδης και ο Φιντίας.



Ιστορικές Συνθήκες

Στους δύο Αρχαϊκούς αιώνες ο Ελληνικός γεωγραφικός χώρος απλώθηκε πολύ. Ο δεύτερος Ελληνικός αποικισμός ξεκίνησε στα μέσα του 8ου π.Χ. αιώνα, τότε που οι Ίωνες κάτοικοι της Εύβοιας ίδρυσαν τους πρώτους εμπορικούς σταθμούς στην Κάτω Ιταλία, και συνεχίστηκε ως και τον 6ο π.α .χ.χ. αιώνα. Το αποτέλεσμα ήταν όχι μόνο η Σικελία και η Κάτω Ιταλία αλλά και ολόκληρος ο περίγυρος της Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου, από την Ισπανία ως την Κριμαία και από την Κυανή Ακτή ως την Κυρηναϊκή και την Αίγυπτο, να κατέχονται από ισχυρές Ελληνικές εγκαταστάσεις. Τα αίτια του αποικισμού ήταν τη φορά αυτή ποικίλα.

Στην τάση για φυγή συντέλεσαν τόσο ο υπερπληθυσμός όσο και οι συχνές, όπως θα δούμε, και έντονες πολιτειακές και πολιτικές αλλαγές και αναστατώσεις. Πολλές φορές η πρωτοβουλία ανήκε σε ευγενείς που είτε είχαν λόγους να εγκαταλείψουν τον τόπο τους είτε φιλοδοξούσαν να τιμηθούν στην καινούργια πατρίδα, όπως όλοι οι ''οἰκισταί'' και οι οικογένειές τους. Πέρα από αυτά, οι ελπίδες για δόξα και πλουτισμό συνοδεύονταν από μια δίψα για γνώση και περιπέτεια, από ένα πνεύμα ανήσυχο και φιλόμαθο, σαν του Οδυσσέα. Στις Ιωνικές αποικίες πρωτοεμφανίστηκε και γρήγορα διαδόθηκε στον Ελληνικό χώρο ένας καινούργιος, πιο περιορισμένος σε έκταση, τύπος κρατικής οντότητας, η πόλη - κράτος.



Σε αντίθεση με τις παλαιότερες επικράτειες, η πόλη - κράτος δε βασιζόταν στη φυλετική συγγένεια αλλά στον τοπικό πατριωτισμό και στη μεγαλύτερη ή μικρότερη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Συνήθως την πόλη - κράτος την αποτελούσαν ένας κύριος οχυρωμένος οικισμός και ένας αριθμός από μικρότερες γειτονικές κώμες. Παράδειγμα η Αθήνα και η Σπάρτη, που θα μπορούσαν, ήδη από τα μέσα του 8ου π.Χ. αιώνα, να χαρακτηριστούν πόλεις-κράτη. Δίπλα στην κατά παράδοση αγροτική οικονομία των Ελληνικών εγκαταστάσεων, το πλήθος και η διασπορά των αποικιών πέρα από τις θάλασσες δημιούργησε ζωηρή εμπορική κίνηση.

Οι αποικίες τροφοδοτούσαν τις μητροπόλεις με πρώτες ύλες, συχνά και με δούλους, και οι μητροπόλεις προμήθευαν στις αποικίες βιοτεχνικά και άλλα προϊόντα. Οι εμπορικές συναλλαγές έγιναν ευκολότερες και πολλαπλασιάστηκαν, όταν οι πόλεις, από τα μέσα του 7ου π.α .χ.χ αιώνα και μετά, άρχισαν να σφραγίζουν και να κυκλοφορούν επίσημα νομίσματα. Εμπόριο, νόμισμα, πλούτος - φαινόμενα μεγάλης ανάπτυξης, που όμως είχε και τις αρνητικές της πλευρές. Οι ευγενείς, που πρώτοι εκμεταλλεύτηκαν τις νέες δυνατότητες, άρχισαν να δανείζουν στους αγρότες, με τόκο και με εγγύηση πρώτα τα λιγοστά τους κτήματα, ύστερα και την ελευθερία των ίδιων και της οικογένειάς τους.



Αυτός ο δανεισμός ''ἐπὶ τoῖς σώμασιν'', όπως ονομάστηκε, μετάτρεψε πλήθος ελεύθερους αγρότες σε δουλοπάροικους. Δημιούργησε έντονα κοινωνικά προβλήματα και αποτέλεσε έναν ακόμα ισχυρό λόγο για πολιτικές ταραχές και μεταρρυθμίσεις. Το πατροπαράδοτο πολίτευμα της κληρονομικής βασιλείας είχε αρχίσει κιόλας από τον 8ο π.α .χ.χ. αιώνα, αν όχι και νωρίτερα, να κλονίζεται, καθώς από τη μια οι βασιλιάδες είχαν την τάση να κάνουν κατάχρηση της εξουσίας τους, ή να μην είναι άξιοι να την ασκήσουν, από την άλλη οι διάφοροι ''εὐγενεῖς, εὐπατρίδαι ή ἄριστοι'', συνασπίζονταν να τους ανατρέψουν.

Συχνά, χρησιμοποιώντας τον πλούτο τους και τη λαϊκή δυσφορία, το πετύχαιναν όμως η μοιρασιά της εξουσίας δημιουργούσε τριβές και τα περισσότερα αριστοκρατικά πολιτεύματα που καθιδρύθηκαν αποδείχτηκαν βραχύβια. Πολιτικές επιπτώσεις είχε στα αρχαϊκά χρόνια και η αλλαγή στην πολεμική τακτική. Ο παλιός ηρωικός τρόπος, όπως μας είναι γνωστός από τον Όμηρο, όπου οι μάχες επιμερίζονταν σε μια σειρά από μονομαχίες, καταργήθηκε. Οι συγκρούσεις έγιναν τώρα ομαδικές, καθώς πολλοί μαζί ''ὁπλῖται'' συγκροτούσαν μαχητική μονάδα, τη βαριά οπλισμένη φάλαγγα. Συμμετοχή στη φάλαγγα είχαν μόνο όσοι πολίτες μπορούσαν να χρηματοδοτήσουν οι ίδιοι τον οπλισμό τους.



Κάτι που τους έδινε το δικαίωμα να διεκδικήσουν αυξημένα πολιτικά δικαιώματα. Η ικανοποίηση των αξιώσεών τους οδηγούσε σε τιμοκρατικά πολιτεύματα, όπου η εξουσία ήταν μοιρασμένη ανάλογα με τον πλούτο. Βασιλεία, αριστοκρατία, τιμοκρατία - όλα τα πολιτεύματα κινδύνευαν στα Αρχαϊκά χρόνια να ανατραπούν από ισχυρούς και φιλόδοξους άντρες που εκμεταλλεύονταν κάποιο τους αξίωμα για να συγκεντρώσουν ''δι᾽ ἀπάτης ἢ βίας'' (Αριστοτέλης) την εξουσία στα χέρια τους και να εγκαθιδρύσουν τυραννίδα, έναν τρόπο διακυβέρνησης που επέτρεπε σε κάποιον «ανεύθυνο να κάνει ό,τι θέλει» (Ηρόδοτος).

Πολλά τα μαρτυρημένα κακουργήματα των τυράννων, λίγες οι θετικές τους ενέργειες, αλλά γενικά, ως πολιτικό φαινόμενο, η τυραννίδα, όπου επιβλήθηκε, εξάρθρωσε τους εξουσιαστικούς μηχανισμούς και τελικά διευκόλυνε την πορεία προς τη δημοκρατία. Η ποικιλία των πολιτευμάτων και οι μεγάλες ταραχές και μεταπτώσεις που προκάλεσαν ας μην επισκιάσουν το γεγονός ότι σταδιακά, μέσα στους δύο αρχαϊκούς αιώνες, οι απλοί πολίτες, το πλήθος, ο δήμος, απόχτησαν φωνή, αντιστάθηκαν στην αυθαιρεσία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, συνειδητοποίησαν και διεκδίκησαν, συχνά με επιτυχία, τα δικαιώματα τους.

Έτσι, οι πολιτικές εξελίξεις που ακολούθησαν την κατάργηση της κληρονομικής βασιλείας οδήγησαν πρώτα σε μια σειρά από ολιγαρχικά, αριστοκρατικά ή τιμοκρατικά, πολιτεύματα και στη συνέχεια, με καταλύτη τις τυραννίδες, στη δημοκρατία. Σημαντική νίκη των πολιτών αποτέλεσε η σύνταξη και η καταγραφή των νόμων. Μπορεί η γραπτή νομοθεσία να ευνοούσε τους ευγενείς και τους πλούσιους, μπορεί και οι παραβάσεις της από τους ισχυρούς να μην ήταν σπάνιες· πάλι όμως, και μόνο η ύπαρξη γραπτών νόμων αποτελούσε σημείο αναφοράς και εγγύηση δικαιοσύνης - και το κέρδος για τις λαϊκές τάξεις ήταν ακόμα μεγαλύτερο.



Όταν σε δύσκολες στιγμές, με την ολιγαρχική διοίκηση να έχει οδηγήσει σε αδιέξοδο, το ίδιο το πλήθος διάλεγε και στήριζε στην εξουσία μια προσωπικότητα, δίνοντάς της λευκή εντολή να νομοθετήσει. Τέτοιοι ''αιρετοί νομοθέται, διαλλακταί ή αἰσυμνῆται'', υπήρξαν στα Αρχαϊκά χρόνια αρκετοί, ανάμεσά τους, στην Αθήνα, ο Σόλων.

Χρονολόγιο της Αρχαϊκής Περιόδου

740 π.α .χ.χ. / 730 - 720 / 710 π.α .χ.χ.: Α' Μεσσηνιακός πόλεμος

700 π.α .χ.χ.: Ληλάντιος πόλεμος

7ος Αιώνας, α' Μισό: Βασιλεία του Φείδωνα στο Άργος

683 π.α .χ.χ. / 682 π.α .χ.χ. ή 682 π.α .χ.χ. / 681 π.α .χ.χ.: Καθιέρωση ετήσιας θητείας των αρχόντων στην Αθήνα

675π.α .χ.χ.: Ενσωμάτωση της Ελευσίνας στην Αθήνα

669 π.α .χ.χ.: Ήττα των Σπαρτιατών από τους Αργείους στις Υσιές

658 π.α .χ.χ. - 581 π.α .χ.χ.: Τυραννίδα των Κυψελιδών στην Κόρινθο

6ος Αιώνας, β' Μισό: Β' Μεσσηνιακός Πόλεμος



7ος Αιώνας, Μέσα: Μεταρρύθμιση του Λυκούργου

632 π.α .χ.χ.: Απόπειρα του Κύλωνα να καταλάβει την εξουσία στην Αθήνα

7ος Αιώνας, Ύστερος: Οι Αλευάδες της Λάρισας γίνονται ταγοί του θεσσαλικού Κοινού

595 π.α .χ.χ. - 590 π.α .χ.χ.: Α' Ιερός πόλεμος

7ος Αιώνας, Τέλος: Οι Αθηναίοι καταλαμβάνουν το Σίγειο

621 π.α .χ.χ.: Νόμοι του Δράκοντα στην Αθήνα

594 π.α .χ.χ. / 593 π.α .χ.χ.: Ο Σόλων άρχων στην Αθήνα

590 π.α .χ.χ.: O Πιττακός αισυμνήτης στη Μυτιλήνη

562π.α .χ.χ. / 561π.α .χ.χ.: O Πεισίστρατος γίνεται τύραννος της Αθήνας

555  π.α .χ.χ .: Ο Μιλτιάδης ο Πρεσβύτερος καταλαμβάνει τη Θρακική Χερσόνησο.

546 π.α .χ.χ.: Κατάληψη της Ιωνίας από τους Πέρσες

546 π.α .χ.χ.: Ήττα των Αργείων από τους Σπαρτιάτες στη Θυρέα

6ος Αιώνας, Μέσα: Ίδρυση Πελοποννησιακής συμμαχίας

540 π.α .χ.χ. / 530 π.α .χ.χ.: Οριστική ενσωμάτωση της Σαλαμίνας στην Αθήνα

540 π.α .χ.χ. - 535 π.α .χ.χ.: Ήττα των Φωκαέων στην Αλαλία από τους Καρχηδονίους και τους Ετρούσκους

540 π.α .χ.χ. - 522 π.α .χ.χ.: Τυραννίδα του Πολυκράτη στη Σάμο

528 π.α .χ.χ/ 527 π.α .χ.χ.: Θάνατος του Πεισιστράτου

510 π.α .χ.χ.: Πτώση του Ιππία και τέλος της τυραννίδας στην Αθήνα

508 π.α .χ.χ. / π.α .χ.χ π.α .χ.χ.: Μεταρρύθμιση του Κλεισθένη

499π.α .χ.χ. - 494 π.α .χ.χ.: Ιωνική επανάσταση

499 π.α .χ.χ. - 497 π.α .χ.χ.: Η Κύπρος συμμετέχει στην Ιωνική επανάσταση

495π.α .χ.χ.: Ναυμαχία της Λάδης

494 π.α .χ.χ.: Άλωση της Μιλήτου από τους Πέρσες

490 π.α .χ.χ.: Πρώτη περσική εισβολή. Μάχη του Μαραθώνα

480 π.Χ.: Δεύτερη Περσική εισβολή. Μάχη των Θερμοπυλών. Ναυμαχία του Αρτεμισίου. Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Μάχη της Ιμέρας

479 π.α .χ.χ.: Μάχη των Πλαταιών. Απόβαση των Ελλήνων στη Μυκάλη

479 π.α .χ.χ.: Νίκη του Ιέρωνα επί των Καρχηδονίων στην Κύμη

478 π.α .χ.χ.: Κατάληψη της Σηστού από τους Έλληνες



ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ,,,Συνεχίζεται στο μέρος Β'