Η Θέση της Φυσικής Αγωγής στη Φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ
Οι θέσεις του Πλάτωνα για τη φυσική αγωγή και το ρόλο της στην κοινωνία της εποχής του είναι τόσο σημαντικές, που ακόμη και σήμερα μπορούν να μας προσφέρουν πολύτιμη βοήθεια, ώστε να αντιληφθούμε τη σχέση μεταξύ του σώματος και του πνεύματος, καθώς και τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση.Ο Πλάτωνας όπως και οι Πυθαγόρειοι, πίστευε ότι η ψυχή-πνεύμα του ανθρώπου ανήκει στο θείο και αιώνιο κόσμο, απ’ όπου και προήλθε, σε αντίθεση με το φυσικό σώμα, που ανήκει στη φθαρτή γη. Έτσι ο Πλάτωνας κάνει τον ουσιαστικό διαχωρισμό μεταξύ πνεύματος και ύλης, χωρίς όμως να απαξιώνει το σώμα στο οποίο δίνει μεγάλη σημασία και πιστεύει ότι από μικρή ηλικία θα πρέπει να καλλιεργείται και να συμβαδίζει με την πνευματική ανάπτυξη του παιδιού. Κατ’ αυτόν είναι σημαντικό να συμβαδίζει η πνευματική με τη σωματική ωριμότητα και μέσα απ’ τη σωστή διαπαιδαγώγηση και των δύο επιπέδων να φτάνει ο πολίτης στην κατάκτηση του καλού και αγαθού.Ο ανώτατος όμως σκοπός της παιδείας είναι να καταστήσει τον άνθρωπο έτοιμο να συμμετέχει στα κοινά και να μπορεί να εξουσιάζει τον εαυτό του και τους άλλους, πάντοτε με άξονα τη δικαιοσύνη. Δύο είναι οι τρόποι για την επίτευξη της γενικότερης αγωγής: η καλλιέργεια του σώματος μέσω της γυμναστικής και η καλλιέργεια της ψυχής μέσω της μουσικής. Με τον όρο μουσική ο Πλάτωνας δεν εννοεί απλά την εκμάθηση κάποιου οργάνου αλλά τη γενικότερη καλλιέργεια της ψυχής. Ως γυμναστική εννοεί την αρμονική ανάπτυξη του σώματος, καθώς και της κινητικής πείρας, οι οποίες είναι απαραίτητες, για να μπορεί ο πολίτης να αντεπεξέλθει στις προκλήσεις και τις αντιξοότητες της ζωής.  Στη μουσική δίνει μια προτεραιότητα, εφόσον ασχολείται με τα ανώτερα στοιχεία του ανθρώπου.

Η φυσική αγωγή είναι απαραίτητη για τη βελτίωση της υγείας και την επίτευξη της φυσικής αρμονίας, που με τη σειρά τους βοηθούν στην υγεία της ψυχής. Σε καμία περίπτωση ο Πλάτωνας δεν υποστήριξε την περιφρόνηση προς το σώμα ούτε την ασκητική φυγή από τον κόσμο στον οποίο έδινε μεγάλη αξία ως ομοίωμα του αθάνατου, αρχετυπικού και ιδεατού κόσμου.  Η καλλιέργεια και η υγεία του πνεύματος θα έπρεπε να είναι ο κύριος στόχος κάθε πολίτη. Πώς όμως θα μπορούσε να κατοικεί ένα υγιές και δυνατό πνεύμα μέσα σ’ ένα άρρωστο και αδύναμο σώμα; Απαραίτ-ητη λοιπόν ήταν η άσκηση και η γύμναση του σώματος, ώστε να επιτευχθεί ένας ιδανικός φορέας, για να φιλοξενήσει ένα ανάλογα δυνατό πνεύμα, το οποίο και θεωρούσε μεταφορικά ότι βρισκόταν φυλακισμένο μέσα στο σώμα. Καθήκον λοιπόν κάθε ηγέτη και κάθε κοινωνίας είναι να μεριμνά -θεσπίζοντας ακόμη και νόμους- για τη σωστή αγωγή και μέσα απ’ αυτό τη φυσική αγωγή των νέων.Ξεκινώντας από τις έγκυες γυναίκες συνιστούσε και σ’ αυτές την άσκηση, το χορό και το τραγούδι έτσι ώστε να φέρουν στον κόσμο δυνατά και υγιή παιδιά. Από τη βρεφική ηλικία, αγόρια και κορίτσια θα έπρεπε να μάθουν να χορεύουν, να τραγουδούν και να γυμνάζονται αναπτύσσοντας τις φυσικές τους ικανότητες και δεξιότητες κι ακόμη περισσότερο χρησιμοποιώντας με την ίδια δεξιότητα αμφίπλευρα χέρια και πόδια. Μεγαλώνοντας τα παιδιά θα έπρεπε να παίρνουν μια πιο σφαιρική παιδεία δίπλα σε εξειδικευμένους δασκάλους χωρίς διακρίσεις φύλου κι έχοντας ως γνώμονα τη σταδιακή και με μέθοδο επιβάρυνση, ανάλογα με τις ανατομικές και φυσιολογικές ανάγκες τους αποφεύγοντας τη μονομερή επιβάρυνση του σώματος, καθώς και κάθε πιθανή υπερβολή.

Ο Πλάτωνας έβλεπε με μεγάλη ανησυχία τους συμπολίτες του να παραμελούν την άσκηση του σώματός τους, καθώς και κάθε είδους φυσική αγωγή καθιστώντας τα σώματά τους δύσμορφα και δύσχρηστα. Έτσι υποστήριζε ότι «κανένας πολίτης δεν είχε δικαίωμα να παραμελεί τη φυσική του αγωγή, ενώ ήταν καθήκον του να βρίσκεται πάντα σε άριστη φυσική κατάσταση, έτοιμος να υπερασπιστεί την πατρίδα του, αν αυτό χρειαστεί».  Έλεγε επίσης ότι είναι ντροπή και άδικο για τον ίδιο τον πολίτη να γεράσει, χωρίς ποτέ να κατορθώσει να δει την ομορφιά και τη δύναμη του σώματός του. Τόνιζε ακόμη ότι ένα καλογυμνασμένο σώμα βοηθά την ψυχή να ανταποκριθεί καλύτερα και στα δικά της σημαντικότερα καθήκοντα, καθώς και να αποκτήσει φρόνηση και εγκράτεια, που είναι απαραίτητα στοιχεία, ώστε να μην ξεφεύγει ο πολίτης από το μέτρο. Ανέφερε ακόμη στα έργα του ότι αυτός που μπορούσε να αντεπεξέλθει σε επίπονες σωματικές δοκιμασίες, θα είχε το απαιτούμενο θάρρος, για να κάνει το ίδιο και στις πνευματικές δοκιμασίες. Ο παιδοτρίβης ή γυμναστής πρέπει να έχει ως κύριο μέλημα και καθήκον του τη δημιουργία ωραίων και υγιών σωμάτων. Γι’ αυτό κι έπρεπε να έχει τις ανάλογες επιστημονικές γνώσεις για την εποχή του, καθώς και να συνεργάζεται με τους γιατρούς για την επίλυση και θεραπεία διαφόρων ασθενειών. Ένα παραμελημένο και αγύμναστο σώμα μπορεί να παρουσιάσει δύο ανεπιθύμητες παρενέργειες: τη δυσμορφία ή ασχήμια και την αρρώστια.Η πρώτη θεραπεύεται με την άσκηση ενώ η δεύτερη με τη γυμναστική. Ακόμη κάνει διάκριση ανάμεσα στην υπερβολική και ασύμμετρη άσκηση, η οποία γίνεται αυτοσκοπός και στόχος του ανθρώπου και δεν τον βοηθά ούτε σωματικά αλλά ούτε και πνευματικά. Σωματικά, η υπερβολική άσκηση κάνει το άτομο νυσταλέο και χωρίς ενδιαφέροντα για τα κοινά, αφού δίνει το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειάς του στη γυμναστική στερώντας τον εαυτό του από τις υπόλοιπες δραστηριότητες.

Ο Πλάτωνας ήταν ενάντιος στον επαγγελματικό αθλητισμό. Υποστήριζε ότι οι επαγγελματίες αθλητές δεν μπορούν να είναι ουσιαστικά χρήσιμοι σε μια μάχη ούτε κατ’ επέκταση στην πόλη, λόγω του είδους της ζωής που έκαναν και του δύστροπου χαρακτήρα που ανέπτυσσαν εξαιτίας της μονόπλευρης δραστηριότητάς τους. Η πρόοδος και η σωτηρία της πόλης μπορούν να προέλθουν μόνο από αυτούς οι οποίοι έχουν εκπαιδευθεί στη μουσική και στη γυμναστική σε τέτοιο βαθμό, ώστε να πραγματώνουν την αρμονική ανάπτυξη και την καλλιέργεια της ψυχής και του σώματος.  Ο ίδιος ο φιλόσοφος συνιστά όλα τα αγωνίσματα, ενώ από τα λεγόμενα βαριά προτιμούσε περισσότερο την πάλη. Ο ίδιος είχε λάβει μέρος στα Ίσθμια ως αθλητής. Συνιστούσε την αποφυγή των αγωνισμάτων που προκαλούσαν τραυματισμούς ενώ παράλληλα πρότεινε και αλλαγές στους κανονισμούς διεξαγωγής των αγώνων έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η σωματική ακεραιότητα των αθλητών. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι έχτισε τη φιλοσοφική του σχολή δίπλα στις εγκαταστάσεις του γυμναστηρίου Ακαδημία.Μεγάλη σημασία δίνει ο Πλάτωνας και στους χορούς, τους οποίους χωρίζει σε πολεμικούς και ειρηνικούς. Από τους ειρηνικούς προτρέπει να ασχοληθούν οι νέοι με τους σοβαρούς, οι οποίοι μπορούν να αποτελούν μέρος των εορταστικών εκδηλώσεων προς τιμήν των θεών και να τελούνται με σεβασμό, κομψότητα και χάρη. Θεωρεί όμως ότι πρέπει να υφίστανται και οι χοροί αμφίβολης σπουδαιότητας, ώστε οι πολίτες να μπορούν να ξεχωρίζουν και να επιλέγουν ανάμεσα στο σοβαρό και στο γελοίο. Καθήκον των πολιτών είναι να ασχολούνται με σοβαρά πράγματα και σοβαρές ασχολίες.

Ο Πλάτωνας είναι υπέρ του αθλητικού συναγωνισμού, όταν αυτός συμβαδίζει με τη σωματική και πνευματική ωριμότητα. Αντιτίθεται στον υπερβολικό ανταγωνισμό, ο οποίος δεν προάγει ούτε την υγεία ούτε το πνεύμα του αθλητή, αφού ο αυτοσκοπός είναι η νίκη και όχι η αγωγή. Πολύ σημαντική είναι εξάλλου και η θέση του για το γυναικείο αθλητισμό, καθώς και για τη θέση της γυναίκας στην εποχή του. Πιστεύει ότι η γυναίκα μπορεί και πρέπει να ασχολείται με τη φυσική αγωγή, όπως και με τα κοινά, καθώς και με την ίδια τη διοίκηση της πόλης. Άνδρες και γυναίκες είναι ισάξιοι και ως τέτοιοι έχουν τα ίδια δικαιώματα στη γνώση, στην άθληση, στη φύλαξη και στη διοίκηση της πόλης. Μέσα απ’ τη διαδικασία της άθλησης ο Πλάτωνας απελευθερώνει το σώμα της γυναίκας και την εξισώνει με τον άνδρα, αφού δέχεται να μπορούν να αγωνίζονται γυμνές. Ο φιλόσοφος προχωράει ακόμη πιο πέρα λέγοντας ότι οι γυναίκες που θα αθλούνται  μαζί με τους άνδρες, θα εκπαιδεύονται ως αυριανοί φύλακες και θα μπορούν να επιλέγουν τους συντρόφους τους ως ίσες οδηγούμενες μέσα απ’ τον αθλητισμό στην ολοκληρωτική απελευθέρωσή τους. Ας μην ξεχνάμε ποια ήταν η θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή και ποιες οι αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων, όταν στους Ολυμπιακούς Αγώνες, οι γυναίκες δεν μπορούσαν να παρευρίσκονται ούτε καν ως θεατές.  Για την εποχή του ο Πλάτωνας ήταν τόσο ανατρεπτικός και επαναστάτης όσο και για μας σήμερα. Πίστευε πως θα έπρεπε να ανατραπεί η υφιστάμενη κατάσταση, η οποία καθιστούσε τις γυναίκες ανενεργές και διακοσμητικές, να ελευθερωθούν οι αγώνες και να κυριαρχεί η άμιλλα, η νίκη, η δράση και η τάξη μέσα στα στάδια, τις παλαίστρες και τα γυμνάσια. Ως τελικό συμπέρασμα λοιπόν ο Πλάτων μας υποδεικνύει το πάντρεμα της μουσικής με τη γυμναστική, την οποία ως φυσική αγωγή τη θεωρεί πολύ σημαντική και απαραίτητη για τη σωστή και αρμονική ανάπτυξη των νέων, καθώς και για την πνευματική και εσωτερική τους ολοκλήρωση.

ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Ο Αριστοτέλης ήταν μαθητής του Πλάτωνα και σαφώς επηρεασμένος από το δάσκαλό του, ο οποίος τον αποκαλούσε «νουν και αναγνώστην». Ίδρυσε τη φιλοσοφική σχολή του κοντά στο γυμναστήριο Λύκειο και το ίδιο όνομα έδωσε και στη δική του σχολή. Οι μαθητές του ονομάζονταν Περιπατητικοί, διότι ο Αριστοτέλης συνήθιζε να διδάσκει περπατώντας, συνήθως κάτω από ένα σκεπαστό δρόμο ανάμεσα στα κτήρια της σχολής του. Στη σχολή του διδάσκονταν, εκτός από τη φιλοσοφία, και μια σειρά από άλλες επιστήμες, όπως φυσιολογία, ανατομία, μουσική, φυσική, ψυχολογία, μαθηματικά, ιατρική, θεολογία, ρητορική και πολιτική επιστήμη. Η σημαντικότερη αρετή κατά τον Αριστοτέλη ήταν η κατάκτηση του μέσου, η οδός η απαλλαγμένη από κάθε έλλειψη ή υπερβολή. Η χρυσή τομή βοηθάει τον άνθρωπο να εναρμονίσει την ψυχή με το σώμα. Αναφέρει τα τρία μέρη της ψυχής ταυτίζοντας το φυσικό μέρος με την έλλειψη, το ζωικό με την υπερβολή και το λογιστικό με το μέσον που μπορεί και εξισορροπεί τα δύο άκρα. Όσον αφορά τη φυσική αγωγή, όχι μόνο δεν αμφισβητεί τη χρησιμότητα και την αναγκαιότητά της αλλά θεωρεί παράλληλα ότι αποτελεί από μόνη της μια ολόκληρη επιστήμη, η οποία κατ’ αυτόν έχει μελετηθεί αρκετά. Κατά τον Αριστοτέλη η χρονική εμφάνιση του φυσικού σώματος προηγείται της εμφάνισης της ψυχής, όπως και το μη λογικό μέρος του λογικού. Έτσι λοιπόν τα χαμηλότερα συναισθήματα και συγκινήσεις, εμφανίζονται στο παιδί νωρίτερα από τη λογική και ώριμη σκέψη. Κατά συνέπεια τα σώματα των παιδιών έχουν προτεραιότητα και πρέπει να προσεχθούν πριν από τις ψυχές τους.  Δεν ασχολήθηκε όμως μόνο με τη γυμναστική και τη χρησιμότητά της αλλά κατέγραψε και την ιστορία των αρχαίων μεγάλων αγώνων, καθώς και των μεγάλων αθλητών που διακρίθηκαν σε αυτούς. Ως αναγνώριση της προσφοράς και του μεγάλου του έργου οι Ηλείοι έστησαν τον ανδριάντα του στο ιερό της Ολυμπίας.

Ο Αριστοτέλης αναφέρει τέσσερις τομείς πάνω στους οποίους θα πρέπει να βασίζεται η αγωγή των νέων σε μια πολιτεία: ανάγνωση, γραφή, γυμναστική και μουσική. Η γυμναστική είναι αναγκαία, γιατί πέραν της ανάπτυξης της υγείας, προάγει την αρετή του θάρρους και την ηθική δύναμη του ατόμου. Η σωστή εκγύμναση και η προετοιμασία ενός σθεναρού σώματος ετοιμάζουν το νέο για τα μελλοντικά του καθήκοντα προστασίας της πολιτείας. Πρέπει δε να γίνεται με τους κατάλληλους δασκάλους και να μην υποπίπτει στην υπερβολική άσκηση, η οποία έρχεται σε αντίθεση με την αρμονική ανάπτυξη του σώματος. Πίστευε στην αρμονική και μεθοδική επιβάρυνση, κυρίως στους νεαρούς αθλητές, αναφέροντας ότι η υπερβολική άσκηση είναι αντίθετη μα την αρμονική ανάπτυξη του σώματος. Θεωρούσε ακόμη ότι οι νέοι δεν θα έπρεπε να επιδίδονται παράλληλα σε σκληρή πνευματική και σωματική άσκηση.  Όπως και ο Πλάτων, θεωρούσε ότι η μονόπλευρη άσκηση και η υπερβολή στη διατροφή δεν έκαναν καλό ούτε στην υγεία ούτε στην πνευματικότητα του νέου, ο οποίος γινόταν μονομερής και αλαζών.Υποστήριζε ακόμη ότι για την κατάκτηση μεγάλων επιδόσεων, σημαντικό ρόλο έπαιζε και η κληρονομικότητα. Πίστευε ότι δεν μπορεί κανείς να αποκτήσει ένα όμορφο και δυνατό σώμα μόνο με τη γυμναστική. Αν κάποιος δεν έχει από τη φύση του ένα όμορφο και αναλογικό σώμα, με την εξάσκηση μπορεί απλά να το βελτιώσει, αλλά ποτέ δεν θα καταφέρει να φτάσει αυτόν ο οποίος και γυμνάζεται και η φύση του έχει χαρίσει σωματικά προσόντα.

Πρότεινε τη χρήση αλτήρων ως μέσο προπόνησης αλλά και για την επίτευξη καλύτερων επιδόσεων στο άλμα εις μήκος. Θεωρούσε ότι το πένταθλο ήταν το άθλημα που γύμναζε και τελειοποιούσε όλα τα μέρη του σώματος, γι’ αυτό και οι πενταθλητές είχαν κατ’ αυτόν το τελειότερο σώμα. Όπως ήταν αντίθετος με την υπερβολική άσκηση, έτσι καυτηρίαζε και την έλλειψή της, γι’ αυτό και κατέκρινε τη σωματική ασχήμια που οφειλόταν απλά και μόνο σε αμέλεια και έλλειψη εξάσκησης.  Στις έγκυες γυναίκες συνιστούσε την άσκηση ως ωφέλιμη για την υγεία των ιδίων αλλά και των παιδιών που θα έφερναν στον κόσμο. Ακόμη πίστευε ότι με τη μαζική εξάσκηση αυξάνονταν η δύναμη, η υγεία, η ομορφιά του σώματος και η αγωνιστική επιδεξιότητα και όλα μαζί έθεταν τις βάσεις για τη βελτίωση της ανθρώπινης φυλής. Διακρίνει την αγωγή των νέων σε τρεις φάσεις, των επτά ετών η κάθε μία.
 Η αγωγή θα πρέπει να δίνεται εξίσου σε όλους τους νέους και αυτό το σύστημα αγωγής θα πρέπει να καθοριστεί από τους άρχοντες της πόλης με νόμους. Η μουσική και η γυμναστική μπορούν να φέρουν την αρμονία μέσα στην πόλη. Στα έργα του καθορίζει το είδος της αγωγής, ακόμη και το είδος της μουσικής, καθώς και τα χρονικά διαστήματα που θα πρέπει να εκπαιδεύονται οι νέοι.

Το σημαντικότερο λοιπόν καθήκον για την πολιτεία είναι ο καθορισμός της αγωγής μέσα από ένα πρόγραμμα και μία μέθοδο. Πιστεύει επίσης ότι αυτοί που πρέπει να επιλέγουν είναι οι παιδαγωγοί, τους οποίους καθορίζει εξαρχής η πολιτεία και όχι οι γονείς. Πολύ σημαντική ήταν και η θέση του σχετικά με τα ορφανά, τα οποία θα πρέπει να απολαμβάνουν την ίδια εκπαίδευση με τα παιδιά που έχουν και τους δύο γονείς, με μέριμνα της πολιτείας.Σύμφωνα με το φιλόσοφο, ο γυμναστής πρέπει να έχει ουσιαστικές, επιστημονικές καθώς και ιατρικές γνώσεις και να είναι σε θέση όχι μόνο να διδάσκει θεωρητικά, αλλά να εκτελεί και ο ίδιος τις ασκήσεις που διδάσκει. Θα πρέπει να συνεργάζεται με τους γιατρούς, για να προλαμβάνει και να θεραπεύει τις διάφορες παθήσεις των αθλητών. Ακόμη θα πρέπει να έχει γνώσεις για το ανθρώπινο σώμα και τις κινήσεις που αυτό εκτελεί έτσι ώστε να μπορεί να κάνει χρήση των κατάλληλων ασκήσεων.Τέλος ο ίδιος να είναι πρότυπο ηθικής και σταθερότητας του χαρακτήρα, για να μπορεί να αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση για τους μαθητές και αθλητές του.   

ΠΗΓΗ