Πελανοειδή: οι γλυκοί άρτοι της αρχαίας Ελλάδας

 

Ένας από τους προγόνους της φανουρόπιτας είναι τα πελανοειδή (πελάνοι), οι γλυκείς άρτοι-προσφορές που συναντάμε σε πολλά ιερά και τελετές.

Τι ήταν τα πελανοειδή;

Ο πελάνος ήταν ένα είδος απλής πίτας ή άρτου, φτιαγμένο από αλεύρι, μέλι, λάδι και μερικές φορές ξηρούς καρπούς ή αποξηραμένα φρούτα, όπως σύκα. Δεν είχε ιδιαίτερη πολυπλοκότητα, αλλά η αξία του δεν βρισκόταν στη γεύση∙ ήταν τελετουργικός άρτος, δηλαδή ένα δώρο προς τους θεούς. Το όνομα «πελάνος» φαίνεται να συνδέεται με την έννοια του «πυκνού μίγματος» ή της «προσφοράς».

Θρησκευτική χρήση

Οι πελάνοι χρησιμοποιούνταν ευρέως ως αναθήματα στα ιερά.

• Στα Ελευσίνια Μυστήρια, οι μύστες πρόσφεραν πελανοειδή στη Δήμητρα και την Περσεφόνη, μαζί με άλλα συμβολικά τρόφιμα.

• Σε πολλά ιερά ήρωων, τα πελανοειδή προσφέρονταν ως ένδειξη τιμής και ικεσίας.

• Σε γιορτές, όπως τα Θεσμοφόρια, οι γυναίκες ετοίμαζαν πελάνο για να τιμήσουν τη θεά Δήμητρα και να εξασφαλίσουν γονιμότητα στη γη.

Ήταν, με λίγα λόγια, μια γέφυρα ανάμεσα στους ανθρώπους και τους θεούς.

Συστατικά και συμβολισμοί

Τα συστατικά του πελάνου είχαν και συμβολικό χαρακτήρα:

• Μέλι → αγνότητα, θεϊκή τροφή.

• Αλεύρι/δημητριακά → σύνδεση με τη γεωργία και τη γη, αφιέρωμα στη Δήμητρα.

• Σύκα και σταφίδες → αφθονία και γονιμότητα.

• Λάδι → ιερό αγαθό, σύμβολο ζωής και πλούτου.

Αρχαίες μαρτυρίες

Στην αρχαία γραμματεία, συναντούμε αρκετές αναφορές:

• Ο Ησύχιος αναφέρει τον πελάνο ως «προσφορά στους θεούς».

• Ο Πλούταρχος περιγράφει την απλότητα των προσφορών, όπου ο πελάνος ήταν από τα πιο συνηθισμένα.

• Σε επιγραφές από την Ελευσίνα, οι πελάνοι καταγράφονται ως τελετουργικά προσφερόμενοι άρτοι.

Από τον πελάνο στη φανουρόπιτα

Η λογική της «γλυκιάς προσφοράς» επέζησε και πέρασε στη χριστιανική παράδοση. Η σημερινή Φανουρόπιτα (27 Αυγούστου) ή άλλες γλυκές πίτες που προσφέρονται σε αγίους έχουν αναμφίβολα ρίζες στα αρχαία πελανοειδή.

Συμπέρασμα

Τα πελανοειδή δεν ήταν απλώς ένα γλύκισμα της αρχαιότητας. Ήταν φορέας νοήματος, ένα ιερό δώρο προς τους θεούς, ένας συμβολικός δεσμός με τη γη, τη γονιμότητα και την ευημερία. Κι αν σήμερα τα συναντάμε με διαφορετική μορφή, η ουσία τους παραμένει ίδια: η τροφή δεν είναι μόνο επιβίωση, αλλά και γλώσσα επικοινωνίας με το θείο.