Κρασί και βότανα στη γη του Πανός

Απόσπασμα των Δειπνοσοφιστών του Αθήναιου αναφέρεται σε κάποιους οίνους με περίεργες ιδιότητες: «Ο Θεόφραστος λέει ότι στην Ηραία της Αρκαδίας παράγεται οίνος, ο οποίος πινόμενος τους μεν άντρες εξίστησι, τις δε γυναίκες τις κάνει να τεκνοποιούν. Λέει, ακόμη, ότι στην περιοχή της Κερύνιας στην Αχαΐα, φύεται
γένος αμπέλου από την οποία παράγεται ένα είδος οίνου που κάνει τις εγκύους γυναίκες να αποβάλλουν· αποβάλλουν δε ακόμη και εάν φάνε τα σταφύλια της.
 Ο οίνος της Τροιζήνος καθιστά όσους τον πίνουν αγόνους. Στη δε Θάσο παράγουν έναν οίνο υπνωτικό και άλλον που φέρνει αϋπνία».Οσο, όμως, θαυμαστό ποτό και εάν είναι ο οίνος με γνωστές από την αρχαιότητα υπνωτικές και αφροδισιακές ιδιότητες, τέτοιες επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων δεν μπορούσε να έχει. 
Οι «θαυμαστές» αυτές ιδιότητες ήταν αποτέλεσμα της πόσης σκευαστών οίνων, όπως ονομάζει ο Διοσκουρίδης την πληθώρα των φαρμακευτικών οίνων, των οποίων περιγράφει τον τρόπο παρασκευής. 
Διευκρινίζει, μάλιστα, ότι οι σκευαστοί οίνοι αποκτούν τη δύναμη του φυτού που μιγνύεται, γι' αυτό όσοι έχουν επίγνωση της δύναμης των φυτών είναι σε θέση να γνωρίζουν και τη δύναμη των σκευαστών οίνων, αλλά οι οίνοι αυτοί είναι ακατάλληλοι για τους υγιείς ανθρώπους. 

Ο υπνωτικός

Τόσο ο Διοσκουρίδης όσο και ο Θεόφραστος, περιγράφουν τη δύναμη των διαφόρων βοτάνων, δηλαδή τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες. Είναι γνωστό, επί παραδείγματι, ότι υπάρχουν βότανα που προκαλούν χαλάρωση και βοηθούν όσους έχουν προβλήματα ύπνου· αφεψήματα ή και δισκία αυτών των βοτάνων χρησιμοποιούνται σήμερα στη φαρμακευτική ή και ως ομοιοπαθητικά. Στην αρχαιότητα, ένα από τα πιο γνωστά υπνωτικά ήταν ο μανδραγόρας.Στο Συμπόσιο του Ξενοφώντα, όταν ο οικοδεσπότης προτείνει να αρχίσει ο πότος γιατί όλοι είχαν πια διψάσει, ο Σωκράτης συμφώνησε λέγοντας: «Ηρθε η ώρα να πίνουμε φίλοι μου, γιατί το κρασί ποτίζοντας τις ψυχές κοιμίζει τις λύπες όπως ο μανδραγόρας κοιμίζει τους ανθρώπους, ενώ ξυπνάει την εγκαρδιότητα όπως το λάδι ζωντανεύει τη φλόγα».Ο Διοσκουρίδης περιγράφει λεπτομερώς πώς παρασκευαζόταν ο μανδραγορίτης οίνος με προσθήκη φλοιού ρίζας του φυτού, αλλά παρέχει και την πληροφορία ότι σε μεγαλύτερες δόσεις ήταν θανατηφόρος.Εκτός από τον μανδραγόρα υπήρχαν και άλλα βότανα που προκαλούσαν ύπνο, όπως π.χ. η αριστολοχία, ένα από τα γνωστά βότανα της Αρκαδίας. Σύμφωνα με τον Θεόφραστο, οίνος μέλας αυστηρός, στον οποίον είχε προστεθεί ξυσμένη ρίζα αριστολοχίας, προκαλούσε ύπνο.Ως εκ τούτου δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι στη Θάσο έφτιαχναν έναν οίνο για την καταπολέμηση της αϋπνίας. Υπήρχαν, όπως υπάρχουν και σήμερα, βότανα που έφερναν ύπνο. Αντίθετα, όπως μια κούπα καφέ προκαλεί σε πολλούς ανθρώπους αϋπνία όταν πίνεται το βράδυ, έτσι και τότε υπήρχαν βότανα που όταν πίνονταν μέσα σε κρασί κρατούσαν τους Θασίους άγρυπνους

Ο εκτρωτικός

Ακόμη και μια απλή ανάγνωση του Διοσκουρίδη προκαλεί έκπληξη για το πλήθος των βοτάνων που αναφέρεται ότι εκτρωσμούς εργάσεσθαι. Και ο Πλουτάρχος επιβεβαιώνει: «ταις εγκύοις την βοτάνην παρείχον εκτρωτικήν δύναμιν έχουσαν».Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, ενθαρρημένος από φιλοσόφους όπως ο Αριστοτέλης, ο οποίος υποστήριζε τον περιορισμό της τεκνοποιίας προς αντιμετώπιση της φτώχειας και των εγκλημάτων που θα μπορούσε αυτή να επιφέρει, έκανε χρήση πολλών ειδικών φαρμάκων για αμβλώσεις.Οσο για το «παράδοξο» που συνέβαινε στην Κερύνια της Αχαΐας να προκαλεί άμβλωση όχι μόνο το κρασί αλλά ακόμη και το σταφύλι, η απάντηση υπάρχει στον Διοσκουρίδη: «Γίνεται δε και φθόριος εμβρύων οίνος· μαζί με τα αμπέλια φυτεύεται ελλέβορος ή σίκυος άγριος (πικραγγουριά) ή σκαμμωνία, τη δύναμη των οποίων παίρνει η σταφυλή και ο εξ αυτής οίνος γίνεται φθόριος». Ως φυσικό, υπ' αυτές τις συνθήκες εκτρωτική δύναμη αποκτούσε και η ίδια η σταφυλή.Υπάρχει όμως μια ειδοποιός διαφορά· τα βότανα αυτά δεν τα φύτευαν επίτηδες στα αμπέλια. Σε πολλούς αμπελώνες φύτρωναν μόνα τους ως αυτοφυή παράσιτα. Εξάλλου, σε πολλές περιοχές ράντιζαν τα σταφύλια με τη ρίζα αυτών των φυτών ξυσμένη σε άλμη για προστασία από τις ακρίδες και άλλα παράσιτα, επειδή είχαν πολύ πικρή γεύση.Οποιος τύχαινε να φάει τα σταφύλια άπλυτα υφίστατο τις συνέπειες της δύναμης του βοτάνου που είχε χρησιμοποιηθεί ως «φυτοφάρμακο», όπως σήμερα τις παρενέργειες των χημικών σκευασμάτων φυτοπροστασίας. Ουδέν, λοιπόν, το θαυμαστόν και περίεργον σε αυτά που συνέβαιναν στους αμπελώνες της αχαϊκής Κερύνιας.

Ο γονήν σβέννων

Ενώ πληθώρα βοτάνων αναφέρονται ως εκτρωτικά και άλλα με αντισυλληπτικές ικανότητες, μόνο δύο από τα βότανα που περιγράφει ο Διοσκουρίδης αναφέρονται ανάμεσα στην ανδρική στειρότητα. Ο απήγανος, όταν το σπέρμα του πίνεται σε κρασί, καθώς και η ήμερη κάνναβη, όταν οι καρποί της φαγωθούν σε μεγάλη ποσότητα γονήν τε σβέννουσιν (νεκρώνουν το σπέρμα).Υπήρχαν, λοιπόν, βότανα πολύ κοινά της ελληνικής χλωρίδας, τα οποία δυνατόν να δικαιολογούν την επενέργεια του σκευαστικού οίνου της αργολικής Τροιζήνος που, σύμφωνα με τις πηγές, καθιστούσε αγόνους όσους το έπιναν. Δεν πρέπει όμως να υποθέσουμε ότι σκοπός ήταν το «δέσιμο» του άντρα, όπως τα μαγικά βοτάνια των μεσαιωνικών και νεότερων χρόνων. Ο μεν απήγανος πινόταν μέσα σε κρασί ως αλεξιφάρμακο, κατά των δηλητηρίων, η δε κάνναβη ήταν πολλαπλά χρήσιμο κλωστικό, ελαιοφόρο και βρώσιμο λαχανικό που, αντίθετα με την ινδική κάνναβη, περιέχει ελάχιστη ποσότητα της ψυχοδραστικής ουσίας τετραϋδροκανναβινόλης. Αλλά και τα δύο είχαν ως παρενέργεια τη δημιουργία αφροδισιακών προβλημάτων, όπως π.χ. ορισμένα αντιυπερτασικά σύγχρονα φάρμακα δημιουργούν προβλήματα στυτικής δυσλειτουργίας. 

Ο αφροδισιακός

Η πρώτη φράση του θεοφραστικού αποσπάσματος που αφορά τους αρκαδικούς οίνους είναι δυσερμήνευτη λόγω του πολυσήμαντου του ρήματος εξίστημι, μία από τις πολλές έννοιες του οποίου ήταν «κάνω κάποιον να παραφρονήσει». Ετσι, ο Πλίνιος γράφει ότι ο οίνος της Ηραίας προκαλεί στους ανθρώπους τρέλα. Ομως, το ίδιο ρήμα έχει και την έννοια του διεγείρω, διερεθίζω και με αυτή την έννοια έχει αποδοθεί στη μετάφραση του Αθήναιου στο πλαίσιο της συλλογής των γαλλικών πανεπιστημίων.Στις αρχαίες πηγές αναφέρονται διάφορα βότανα, τα οποία εκτός των άλλων θεραπευτικών ιδιοτήτων τους, θεωρούντο αφροδισιακά όταν τα σπέρματα, ο βλαστός ή η ρίζα τους πίνονταν ανά περίπτωση μέσα σε γλυκό ή αυστηρό οίνο. Ο Διοσκουρίδης αναφέρει το όρμιον, τον άνησσον, το δρακόντιον, το σατύριον και την ακαλήφη, την κοινοτάτη τσουκνίδα, της οποίας η σούπα θεωρείται και σήμερα εκλεκτό αφροδισιακό έδεσμα. 

Η δεύτερη αυτή έννοια του ρήματος είναι συμβατή με το υπόλοιπο μέρος της επίμαχης φράσης, γιατί καθώς δεν υφίσταται παρθενογένεση, οι γυναίκες της Αρκαδίας δεν ήταν δυνατόν να τεκνοποιήσουν πίνοντας κρασί, όποιο θαυματουργό βοτάνι και αν είχε προστεθεί. Ο μόνος τρόπος ήταν εάν, πίνοντας τον αφροδισιακό σκευαστό οίνο, επωφελούντο της διέγερσης που αυτός προκαλούσε στους Αρκάδες άντρες τους. Ο Ιπποκράτης, στο περί γυναικείης φύσιος έργο του, αφού δώσει συμβουλές για όσα πρέπει να γίνουν ην βούλη γυναίκα κυήσαι και συστήσει την πόση οίνου, καταλήγει: τότε η γυναίκα μπορεί να κοιμηθεί με τον άντρα της.Παρά ταύτα καμιά από τις δύο έννοιες του ρήματος εξίστημι δεν πρέπει να αποκλεισθεί, εάν ληφθεί υπόψη ότι η δράση ορισμένων βοτάνων είχε άμεση εξάρτηση από την ποσότητα που ελαμβάνετο. Ας αναφερθεί το φυτό κόριον, ο κοινός κορίανδρος. Οταν ο σπόρος του πίνεται σε μικρή ποσότητα με γλυκό οίνο, σπέρματος εστί γεννητικός, γράφει ο Διοσκουρίδης, ενώ εάν ληφθεί σε μεγαλύτερη ποσότητα προκαλεί επικίνδυνη σύγχυση, γι' αυτό η πολλή και συνεχής πόση του πρέπει να αποφεύγεται.Ο κόριος οίνος μπορούσε, λοιπόν, να δρα ως αφροδισιακό, αλλά σε περίπτωση κατάχρησης να οδηγεί σε παραφροσύνη: η διττή έννοια του ρήματος εξίστημι.

Πηγη: http://www.kathimerini.gr/272717/article/epikairothta/ellada/krasi-kai-votana-sth-gh-toy-panos