" Σύντομη παρουσίαση του αντιψυχιατρικού κινήματος "

Από εμάς: ως  σχόλια στο παρακάτω άρθρο ή ως ερεθίσματα για περισσότερη έρευνα και προβληματισμό επί του τεράστιας σημασίας αυτού θέματος, παραθέτουμε μερικές παλιότερες αναρτήσεις μας και κάποια βίντεο:
Ψυχιατρική Κέντρο Ελέγχου ή Πώς ο αντι-εξουσιασμός θεωρείται
πρόβλημα ψυχικής υγείας.
 Ψυχιατρικές Διαταραχές: Ψηφίζονται προκειμένου να Υπάρξουν

« ...Η σύγχρονη ψυχιατρική δεν έχει ακόμη αποδείξει πειστικά ότι υπάρχει γενετική ή βιολογική αιτία για οποιαδήποτε ψυχική ασθένεια». —Ντέιβιντ Κάιζερ, ψυχίατρος 
«Εδώ και σαράντα χρόνια, η "βιολογική" ψυχιατρική δεν έχει ακόμη επικυρώσει ούτε μία ψυχική κατάσταση/διάγνωση σαν μία ανωμαλία/ασθένεια, ή οτιδήποτε "νευρολογικό", "βιολογικό", "χημικά ανισόρροπο" ή "γενετικό"».—Δρ. Φρεντ Μπάουχμαν Τρ., παιδικός νευρολόγος, μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Νευρολογίας 
 Τα ψυχοτρόπα πωλούνται σαν τις τσίχλες: Το Μάρκετινγκ της Τρέλας - Ψυχοφάρμακα και ΜΜΕ 
 ΕΝΑ ΣΟΚΑΡΙΣΤΙΚΟ ΑΡΘΡΟ! "ΗΠΑ: Μπουκώνουν τα παιδιά με ψυχιατρικά φάρμακα"
  ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ και ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟ ΚΑΡΤΕΛ: ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ!
  Πάρε Αυτά τα Σπασμένα Φτερά: για την αποθεραπεία από τη σχιζοφρένεια χωρίς φάρμακα!


 Δυο λόγια περί τρέλας

Σύντομη παρουσίαση του αντιψυχιατρικού κινήματος 

Αντιψυχιατρική 

"Αντιψυχιατρική" ονομάσθηκε ένα πολύμορφο κίνημα, έντονα κριτικό απέναντι στις θεωρίες και τις θεραπευτικές πρακτικές της κλασσικής-θεσμικής ψυχιατρικής, που αναπτύχθηκε στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 στην Αμερική και στην Ευρώπη -ιδιαίτερα στη Βρετανία, τη Γαλλία και την Ιταλία.

Σημαντικές μορφές της αντιψυχιατρικής υπήρξαν: 

• Στις Η.Π.Α., ο κοινωνιολόγος Έρβινγκ Γκόφμαν[1] και ο Τόμας Σας -το βιβλίο του οποίου "Ο μύθος της ψυχικής αρρώστιας"[2], που πρωτοεκδόθηκε το 1959, θεωρείται, κατά συνθήκη, ότι σηματοδοτεί την έναρξη του αντιψυχιατρικού κινήματος …
• Στη Μ. Βρετανία, ο Ρόναλντ Λαινγκ, ο Ααρών Έστερσον και ο νοτιοαφρικανικής καταγωγής Ντέιβιντ Κούπερ[3] στον οποίο οφείλεται ο όρος "αντιψυχιατρική"…
• Στη Γαλλία, ο Ροζέ Ζεντίς[4], ο Φελίξ Γκουαταρί, η Μόντ Μανονί[5], ο κοινωνιολόγοςΡομπέρ Καστέλ και ο φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ ...
• Στην Ιταλία, ο Φράνκο Μπαζάλια και ο Τζιοβάνι Τζέρβις…
• Στο Βέλγιο, ο Μονί Ελκαΐμ κ.τ.λ.

Οι περισσότεροι πάντως από αυτούς αποποιήθηκαν εξαρχής τον τίτλο του "αντιψυχιάτρου". Ακόμη και ο ίδιος ο Κούπερ αναγκάστηκε αργότερα να παραδεχθεί ότι ο όρος προκαλούσε τουλάχιστον σύγχυση. Κοινό τους γνώρισμα ήταν ότι πρόσκεινταν όλοι στη μαρξιστική αριστερά ή στον αναρχικό χώρο, με εξαίρεση τον Τόμας Σας που πολιτικά έκλινε μάλλον προς έναν αστικό, φιλελεύθερο ριζοσπαστισμό.

Ρεφορμιστικές τάσεις στο χώρο της ψυχιατρικής

Γαλλικά "αντιψυχιατρικά" περιοδικά

Με το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου στο χώρο της ψυχιατρικής εμφανίσθηκαν μεταρρυθμιστικά κινήματα, όπως αυτό της "ηθικής ψυχιατρικής" (στη Γαλλία) που θεωρούσε παραβίαση βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων τον τρόπο μεταχείρισης των πασχόντων στα ψυχιατρικά άσυλα της εποχής.

Ξεκινώντας από μια ανθρωπιστική ή φιλελεύθερη θέση τα κινήματα αυτά κατήγγελλαν τον αναχρονισμό τού ψυχιατρικού ασύλου, την αυθαιρεσία της ψυχιατρικής εξουσίας, τον μακροχρόνιο εγκλεισμό, τις απαράδεκτες ή και απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των ψυχικά πασχόντων, τον στιγματισμό και τον κοινωνικό αποκλεισμό τους, την ανεπάρκεια των θεραπευτικών παρεμβάσεων. Συνέβαλαν αποφασιστικά στην σταδιακή αλλαγή των κοινωνικών στάσεων απέναντι στην τρέλα και στον εκσυγχρονισμό των ψυχιατρικών δομών, δεν αμφισβήτησαν όμως σοβαρά τις βασικές υποθέσεις και τα αξιώματα της ψυχιατρικής επιστήμης ούτε και τα πολιτικά (και ταξικά) στηρίγματα της υπερεξουσίας της.

"Cahiers pour la folie"
["Τετράδια για την τρέλα"]

Στις δεκαετίες 1980 και 1990, οι μεταρρυθμιστικές ιδέες υιοθετήθηκαν από τις πολιτικές ηγεσίες των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών και ενσωματώθηκαν στα προγράμματα "ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και αποασυλοποίησης" που αποφασίστηκαν για οικονομικούς πρωτίστως λόγους και υλοποιήθηκαν με συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την καθοδήγηση της Παγκόσμιας Ψυχιατρικής Εταιρείας και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, και την "ευγενική" χορηγία των φαρμακευτικών πολυεθνικών. Εκφρασμένος στόχος των μεταρρυθμίσεων ήταν ο περαιτέρω εξανθρωπισμός των ψυχιατρικών υπηρεσιών (που είχε ήδη ξεκινήσει από την δεκαετία του 1950), η "επιστημονική" αντιμετώπιση των ψυχικά πασχόντων και η κοινωνική τους επανένταξη. Συνέβαλαν όμως έμμεσα και στην ενδυνάμωση και επέκταση της ψυχιατρικής εξουσίας (βλ: Ψυχιατρική ηγεμονία), στην ραγδαία αύξηση της κατανάλωσης ψυχοφαρμάκων και στην ένταση των ιδιωτικοποιήσεων στο χώρο της ψυχικής υγείας.

Η ριζοσπαστική αντιψυχιατρική

"Psychiatrisés en lutte"
["Ψυχιατρικοποιημένοι
στον αγώνα"]

Αντίθετα, η αντιψυχιατρική δεν αποδέχθηκε την εδραιωμένη δυτική αντίληψη της τρέλας ως (ψυχικής) ασθένειας. Θεώρησε την ψυχιατρική, και ενίοτε και την ψυχανάλυση, ψευδοεπιστήμη (Τόμας Σας) και όργανο κοινωνικού και πολιτικού ελέγχου στην υπηρεσία της κυρίαρχης τάξης (Ντέιβιντ Κούπερ / Μισέλ Φουκώ) -θέση που ενισχύθηκε ιδιαίτερα όταν έγινε ευρύτατα γνωστός ο ρόλος της σοβιετικής ψυχιατρικής στην πολιτική καταστολή των αντιφρονούντων. (Ο Φραντς Φανόν -ο συγγραφέας του "Της γης οι κολασμένοι", ψυχίατρος και ο ίδιος- είχε άλλωστε, ήδη από το 1952, επιστήσει την προσοχή στη δυνατότητα χρησιμοποίησης της ψυχιατρικής από την δυτική αποικιοκρατία ως εργαλείο επιβολής και νομιμοποίησης των επικυρίαρχων πολιτικών θέσεων και πολιτισμικών προτύπων[6].)

Η αντιψυχιατρική αποδεχόταν, μαζί με τον Μισέλ Φουκώ,  ότι ο κατασταλτικός ρόλος και η συνακόλουθη πραγματική ή συμβολική βία αποτελούν καταστατικές ιδιότητες του ψυχιατρικού θεσμού παντού και πάντοτε. Αυτό που επιτυγχάνουν τα μεταρρυθμιστικά προγράμματα είναι να καταστήσουν αυτήν την εγγενή στην ψυχιατρική βία λιγότερο ορατή.

• • • • •

"Gardes fous",
τροτσκιστικό - αντιψυχιατρικό
περιοδικό

Η βρετανική αντιψυχιατρική με τον Ρόναλντ Λαινγκ και τον Ντέιβιντ Κούπερ θέλησε να αντιστρέψει την αρνητική εικόνα του τρελού αντιπαραθέτοντας τη δική του αλλοτρίωση με την χειρότερη αλλοτρίωση του "φυσιολογικού" ανθρώπου. Τρελός είναι αυτός που δεν μπορεί ή αρνείται να συμβιβαστεί με τους κοινωνικούς κανόνες και τις κοινωνικές επιταγές. Είναι ένας μοναχικός "αντάρτης" που με τη συμπεριφορά του προκαλεί και φοβίζει την υποταγμένη κοινωνική πλειοψηφία, η οποία αντιδρά με βία και καταστολή. Για να διαφυλάξει την αυθεντικότητα του ο τρελός απομονώνεται σε έναν εσωτερικό φανταστικό κόσμο, και ένας φαύλος κύκλος εγκαθίσταται.

Η αντιψυχιατρική προσπάθησε να δημιουργήσει εναλλακτικές δομές φιλοξενίας των ψυχικά πασχόντων, "χώρους ζωής" ή "θεραπευτικές κοινότητες" χωρίς ιεραρχικές δομές μεταξύ θεραπευτών και θεραπευόμενων, όπως η περίφημη κοινότητα του Κίνγκσλεϋ Χωλ (Kingsley Hall) που διηύθυνε για πέντε χρόνια ο Ρόναλντ Λαινγκ. Ρόλος του θεραπευτή στις κοινότητες αυτές δεν ήταν να καταστείλει τη συμπεριφορά (τα συμπτώματα) του πάσχοντος με ψυχοφάρμακα ή ψυχοθεραπείες, αλλά αντίθετα να ενθαρρύνει την ελεύθερη έκφραση τους χωρίς να υπάρχει ο φόβος της καταστολής, να "συνοδεύσει" και να συμπαρασταθεί τον πάσχοντα στο επικίνδυνο και οδυνηρό του "ταξίδι διαμέσου της τρέλας" που θα μπορούσε όμως ενδεχομένως να τον οδηγήσει στο τέλος σε έναν περισσότερο αυθεντικό και υγιή τρόπο ζωής. (Μια διαδικασία που η Μαίρη Μπαρνς, η εμβληματική ασθενής του Κίνγκσλεϋ Χωλ και της αντιψυχιατρικής γενικότερα, περιέγραψε σε ένα βιβλίο που συνέγραψε μετά την αποθεραπεία της μαζί με τον θεραπευτή-συνοδό της Τζο Μπερκ[7].)

• • • • •

 Το αντιψυχιατρικό κίνημα έφθασε στο απόγειο του στα μέσα της δεκαετίας του 1970. Το 1975 ιδρύθηκε στο Βέλγιο το Εναλλακτικό δίκτυο στην ψυχιατρική[8] με τη συμμετοχή όλων των αντιψυχιατρικών και εναλλακτικών ρευμάτων. Τα επόμενα όμως χρόνια η αντιψυχιατρική έχασε πολύ γρήγορα την δυναμική και το ακροατήριο της ακολουθώντας την φθίνουσα πορεία των κινημάτων της αμφισβήτησης, της αντι-κουλτούρας και της αυτονομίας με τα οποία άλλωστε είχε ταυτισθεί. "Η αντιψυχιατρική ηττήθηκε" δήλωνε στις αρχές του 1980 σε μια διάλεξή του στο παρισινό Πανεπιστήμιο της Βενσέν, ο Ντέιβιντ Κούπερ, απογοητευμένος με την τροπή που παίρνανε τα πράγματα.[9] Ο Μάης του 68 της ψυχιατρικής είχε τελειώσει οριστικά, μαζί με τις ελπίδες αλλά και τις ψευδαισθήσεις που έτρεφε.
Τα αντιψυχιατρικά κινήματα, πάντως, συνέβαλαν "στο θάνατο του ψυχιατρικού ασύλου" με την απάνθρωπη μορφή του στρατοπέδου συγκέντρωσης που είχε μέχρι τότε -μια ανεπιτήδευτα ρεαλιστική περιγραφή του οποίου μας προσέφερε από τα μέσα ο έγκλειστος στο "Δαφνί" περιθωριακός συγγραφέας Γιώργης Ζάρκος στη δεκαετία του 1930.[10] Μόνο που τη θέση του ασύλου δεν πήραν οι ελεύθερες αυτοδιαχειριζόμενες κοινότητες που ονειρεύτηκε η αντιψυχιατρική, αλλά η ψυχιατρική κλινική του γενικού νοσοκομείου, αυτός "ο γκροτέσκος διάδοχος του ασύλου" όπως έλεγε ο Ντέιβιντ Κούπερ, και οι πλήρως ιατρικοποιημένες και φαρμακο-κατασταλμένες "ενδιάμεσες δομές" της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Ο τρόπος αντιμετώπισης της τρέλας άλλαξε και εξανθρωπίστηκε αλλά η ψυχιατρική εξουσία παρέμεινε στη θέση της ενισχυμένη.

"Madness Network News"
Αμερικανικό περιοδικό (1972-1986)
πρώην χρηστών της ψυχιατρικής

 Φυσικά, η κριτική αμφισβήτηση της ψυχιατρικής δεν σταμάτησε ποτέ: εξακολουθούν και σήμερα να δημοσιεύονται σημαντικά έργα και έρευνες -συχνά γραμμένα από κοινωνιολόγους, φιλοσόφους ή κοινωνικούς ανθρωπολόγους, όπως ο Stuart Kirk, ο Ian Hacking, ο Robert Barrett, ο Bruce Cohen και πολλοί άλλοι- τα οποία δεν γνωρίζουν όμως την δημοσιότητα και την δημοτικότητα που είχαν τα έργα των αντιψυχιάτρων της δεκαετίας του 1960 και, κατά κανόνα, αγνοούνται από τις νεότερες γενιές ψυχιάτρων και ψυχολόγων, εκπαιδευμένων άλλωστε για να ακολουθούν χωρίς κριτική αποστασιοποίηση και υπαρξιακές ανησυχίες την εκάστοτε κυρίαρχη ψυχιατρική ρητορεία.

• • • • •

Έμμεσος απόγονος της αντιψυχιατρικής μπορούν να θεωρηθούν τα σύγχρονα (αγγλοσαξονικά) ρεύματα της "κριτικής ψυχιατρικής" και της "μετα-ψυχιατρικής".[11]

 Χ. Μπελόπουλος  / Χ. Αμπελάς     

Σημειώσεις

 

1. Erving Goffman, Άσυλα - Δοκίμια για την κοινωνική κατάσταση των ασθενών του ψυχιατρείου και άλλων τροφίμων, εκδόσεις Ευρύαλος, 1994.

2. Τhomas Szasz, Ο μύθος της ψυχικής αρρώστειας, εκδόσεις Κασόλου, 1976.

"Phoenix Rising" (1980-1990)
Καναδικό περιοδικό
επιζώντων της ψυχιατρικής

3. David Cooper, Ψυχιατρική και Αντιψυχιατρική, εκδόσεις Ράππα, 1974.

4. Roger Gentis, του αποδίδεται η πατρότητα του παρωνυμίου "ψυχομπάτσοι" [psychoflic] για τους ψυχιάτρους. Γνωστότερο έργο του: "Les murs de l'asile".(Ελληνική έκδοση: "Πίσω από τα τείχη του ασύλου", εκδόσεις Δίοδος, 1983.

 5. Η Maud Mannoni, παιδοψυχαναλύτρια βελγικής καταγωγής, ίδρυσε το 1971 μαζί με τον επίσης ψυχαναλυτή Claude Lefort το πειραματικό σχολείο της Bonneuil για παιδιά και εφήβους με καθυστέρηση, ψύχωση ή αυτισμό. Το σχολείο λειτούργησε ως "διαρρηγμένος θεσμός" και σύμφωνα με τις αρχές της αγγλικής αντιψυχιατρικής και την παιδαγωγική του  Σελεστέν Φρενέ (Célestin Freinet).

6. Frantz Omar Fanon, Της γης οι κολασμένοι, εκδόσεις Κάλβος, 1982.
•  Frantz Omar Fanon, "Le syndrome nord-africain" [Το βόρειο-αφρικανικό σύνδρομο], Esprit, 1952.

7. Mary Barnes & Joe Berke, Mary Barnes: Two Accounts of a Journey through Madness, MacGibbon & Kee, 1971.

8. Mony Elkaim (textes recueillis par), Réseau - Alternative à la psychiatrie, UGE, 1977.

9. Jacques Lesage de la Haye, La mort de l'asile. Histoire de l'antipsychiatrie [Ο θάνατος του ψυχιατρικού ασύλου. Ιστορία της αντιψυχιατρικής], p. 68, éditions Libertaires, 2010.

10. Γιώργης Ζάρκος, "Ζωντανά πτώματα": Η καθημερινή ζωή στο ψυχιατρικό άσυλο.

11. "Critical Psychiatry Network (CPN)": http://www.criticalpsychiatry.co.uk/

"Marge" ["Περιθώριο"],
νεο-αναρχικό φυλλάδιο με
αντιψυχιατρικά θέματα

το διαβάσαμε ΕΔΩ