Η συμβολή του Οδυσσέα Τσαγκαράκη στις ομηρικές σπουδές

* Non omnis moriar multaque pars mei vitabit Libitinam.
 (Οράτιος,
ΜΕ ΑΥΤΑ τα λόγια ο Ρωμαίος λυρικός ποιητής Οράτιος κλείνει το τρίτο βιβλίο των Ωδών του, έχοντας προηγουμένως διακηρύξει με υπερηφάνεια ότι συνέθεσε έργο προορισμένο να ζήσει αιώνια. 

Οι δημιουργοί της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας επένδυσαν στη
μνήμη των μεταγενεστέρων για να υπερβούν το πεπερασμένο της ανθρώπινης ύπαρξης. Και φαίνεται πως είχαν δίκιο: 2023 χρόνια μετά τον θάνατό του o Οράτιος είναι πιο ζωντανός παρά τον καιρό που ζούσε, τουλάχιστον όσον αφορά στη σημερινή οικουμενική απήχηση του έργου.
Στον δικό μας αλλά και σε άλλους πολιτισμούς ο άνθρωπος επενδύει στη μνήμη των επιζώντων, στη μνήμη του στενού κύκλου των συγγενών και φίλων, οπότε η ανάμνηση διατηρείται για όσο διάστημα συνεχίζουν να υπάρχουν αυτοί που τον γνώρισαν, ή πάλι στη μνήμη του κοινού ή μιας συγκεκριμένης κοινότητας που διατηρεί πνευματική επαφή με το έργο του εκλιπόντος. 

Τα τελευταία χρόνια συνέβη και ένα θαύμα που ανέτρεψε την ως τώρα τηρούμενη συνθήκη επιβίωσης: η ψηφιοποίηση εκατομμυρίων εντύπων ανέσυρε από τη σφαίρα της λήθης και επανέφερε στη συλλογική μνήμη εκατοντάδες χιλιάδες ονόματα δημιουργών και ερευνητών.

Ως κλασικός φιλόλογος ο Καθηγητής Οδυσσέας Τσαγκαράκης, τη μνήμη του οποίου τιμά σήμερα το Τμήμα Φιλολογίας, υπήρξε κατά κύρια ειδικότητα μελετητής της αρχαϊκής ποίησης (επικής και λυρικής) και κυρίως του Ομήρου. Ως ομηριστής διεθνούς φήμης συνέγραψε πολλά άρθρα και τρεις μονογραφίες, στις οποίες θα αναφερθώ εν συντομία. Η παλαιότερη ομηρική μελέτη του τιτλοφορείται
 (Η φύση και το υπόβαθρο των βασικών ομηρικών αντιλήψεων για τη δύναμη της θεότητας) 
που εκδόθηκε στο Άμστερνταμ τo 1977 από τον εκδοτικό οίκο B. R. Grüner.  Έχει έκταση 163 σελίδες και είναι αφιερωμένη στη μνήμη της μητέρας του. Το ερώτημα που τον απασχόλησε είναι αν η δράση των θεών του Ομήρου αποτελεί απλή ποιητική επινόηση, που δια μορφώθηκε για να υπηρετήσει αποκλειστικά τις ανάγκες της πλοκής και γενικότερα της αφήγησης. 
Ο Τσαγκαράκης υποστήριξε ότι, μπορεί οι θρησκευτικές αντιλήψεις στον Όμηρο να εξυπηρετούν πρωτίστως ποιητικές ανάγκες, αλλά αφορμώνται από την πραγματικότητα και η αφετηρία τους είναι αναγνωρίσιμη, με την έννοια ότι συνδέονται με την κοινή λατρεία, όπως τη γνωρίζουμε από τους ιστορικούς χρόνους αλλά και από τις πληρο-φορίες που μας παρέχουν οι πινακίδες της Γραμμικής Β. Στη μονογρα-φία του συζητά τις ιδιότητες και τις ενέργειες του Δία, του Απόλλωνα, της Αθηνάς, ανώνυμων θεοτήτων («θεοί», «θεός», «δαίμων») καθώς και της Μοίρας.
Οι πιο κλασικές περιπτώσεις αφορούν σε θεϊκές παρεμβάσεις, όπου η θεότητα εκπληρώνει ευχές και εισακούει παρακλήσεις ή αντίστροφα τιμωρεί και βλάπτει τον άνθρωπο. Εδώ η αναλογία με τη λατρευτική πράξη είναι προφανής και ο Τσαγκαράκης εισφέρει πολλά παραδείγματα, που συνδέουν τον ποιητικό κόσμο του Ομήρου με την κοινή λατρεία. Τι γίνεται, όμως, με την περίπτωση π.χ. της Αθηνάς στην πρώτη ραψωδία της
Ιλιάδας; 
Υπενθυμίζω το επεισόδιο. Είναι η στιγμή όπου ο Αχιλλέας, εξοργισμένος με τον Αγαμέμνονα, είναι έτοιμος να σύρει το ξίφος του από τη θήκη οπότε εμφανίζεται η Αθηνά από τον ουρανό και τον εμπο-δίζει. Ο ποιητής μάς πληροφορεί ότι την έστειλε η Ήρα που νοιάζεται και αγαπά το ίδιο και τον Αχιλλέα και τον Αγαμέμνονα. Η θεά στέκεται πίσω από τον Αχιλλέα και πιάνει την ξανθή κόμη του. Είναι ορατή μόνο στον ίδιο και σε κανέναν άλλο. Ας παρακολουθήσουμε τη συνέχεια μέσα από τη μετάφραση των Καζαντζάκη και Κακριδή:
Σάστισε αυτός, τα πίσω στράφηκε, κι ευτύς αναγνωρίζει την Αθηνά Παλλάδα — κι άστραφταν φριχτά τα δυο της μάτια —και κράζοντάς τη με ανεμάρπαστα της συντυχαίνει λόγια:«Τέκνο του Δία του βροντοσκούταρου, γιατί ήρθες τώρα πάλε;Για τον υγιό του Ατρέα μην έτρεξες, να δεις την ξιπασιά του;Εγώ ένα λόγο ωστόσο θα έλεγα, που θα γενεί, λογιάζω:με τ᾿ άπρεπά του αυτά καμώματα θα γοργοθανατίσει.»Τότε η Αθηνά, η θεά η γλαυκόματη, του απηλογήθη κι είπε:«Ήρθα να πάψω εγώ την όργητα που σε κρατεί, αν μ᾿ ακούσεις,σταλμένη απ᾿ την κρουσταλλοβράχιονη την Ήρα από τα ουράνια,

που και τους δυο σας ίδια νοιάζεται κι ίδια σας έχει αγάπη.Μον᾿ έλα, σκόλνα τα μαλώματα και το σπαθί μη σέρνεις·με λόγια ωστόσο, αν θέλεις, βρίσε τον, κι όπου σε βγάλει η γλώσσα!Κι εγώ ένα λόγο τώρα θα έλεγα, που σίγουρα θα γένει:τρίδιπλα τόσα δώρα ατίμητα μια μέρα θα σου δώσουνγι᾿ αυτό το ντρόπιασμα, μόν᾿ άκου μας και το θυμό σου κράτα.»Τότε ο Αχιλλέας ο φτεροπόδαρος απηλογιά τής δίνει:«Δεν πρέπει αλήθεια την ορμήνια σας, θεά, να παρακούσω,κι ας πνίγει η οργή βαθιά τα σπλάχνα μου· το πιο συφέρο αυτό ’ναι.
Που τους θεούς γρικάει, με προθυμία τον συνακούν κι εκείνοι.»Είπε, και το τρανό ξανάσπρωξε σπαθί του στο θηκάρι στη βαριά φούχτα το χερόλαβο κρατώντας το ασημένιο.
Η επιφάνεια της Αθηνάς έχει εξηγηθεί ως ψυχολογικό φαινόμενο και ως ποιητικό εύρημα αλλά ο Τσαγκαράκης μας δίνει τη δική του ερ-μηνεία. Ας τον ακούσουμε:
[…] δεν είναι δίκαιο να απορρίψει κανείς το θρησκευτικό στοιχείο στην περίπτωση αυτή και είναι επιπλέον λάθος διότι στον Όμηρο αλλά και στην κοινή θρησκεία υφίσταται η αντίληψη της Αθηνάς που νουθετεί. Εξάλλου είναι γενικά αποδεκτό το θρησκευτικό υπό-βαθρο της θεϊκής επιφάνειας. Ο πιο συνειδητοποιημένος αναγνώ-στης μπορεί να κάνει λόγο για
ψυχολογικό θαύμα
 αλλά δεν μας βοηθάει να αντιληφθούμε τα αισθήματα του ομηρικού ανθρώπου.
Η δεύτερη και σημαντικότερη μονογραφία του Οδυσσέα Τσαγκαράκη τιτλοφορείται


 Μορφή και περιεχόμενο στον Όμηρο). 
Συμπεριελήφθη, με αριθμό 46, στη σειρά
Hermes Einzelschriften
, που τότε εξέδιδαν οι διακεκριμένοι μελετητές της κλασικής γραμματείας Jochen Bleicken, Karl Büchner και o πολύ γνωστός ομηριστής Wolfgang Kullmann. Εκδόθηκε το 1982 στο Wiesbaden από τον εκδοτικό οίκο Franz Steiner. Ο Τσαγκαράκης αφιερώνει το βιβλίο, που έχει έκταση 170 σελίδες, στη μνήμη του πατέρα του.

Για την καλύτερη κατανόηση του περιεχομένου και της σημασίας του βιβλίου απαιτείται μια μικρή εισαγωγή. Οι μελετητές Milman Parry και Albert Lord, βασισμένοι στη διαπίστωση ότι τα ομηρικά έπη εμφα-νίζουν στερεότυπες σκηνές και εκφράσεις, που συχνά επαναλαμβάνο-νται αυτούσιες, αξιοποίησαν τις έρευνές τους σχετικά με την προφο-ρική ηρωική ποίηση της Γιουγκοσλαβίας για να φωτίσουν τον τρόπο σύνθεσης της
Ιλιάδας
 και της
Οδύσσειας
. Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα δύο κείμενα παρουσιάζουν ανάλογη τεχνική, αφού βασίζονται σε ένα σύνολο στερεότυπων μικρότερων ή μεγαλύτερων φράσεων (που
ο ίδιος περνάει στη συλλογική μνήμη, ανάλογα με το μέγεθος της επιστημονικής του συμβολής. Χάρη στα άρθρα και κυρίως χάρη στις μονογραφίες του, ο Οδυσσέας Τσαγκαράκης κατέλαβε μια σημαντική θέση στη διεθνή κοινότητα των ομηριστών και των αναγνωστών του Ομήρου. Κατά τον Harold Bloom, είμαστε όλοι παιδιά του Ομήρου και ειδικά όσοι τον τιμούν με το έργο τους, δημιουργικό ή ερευνητικό. Παι-δί του Ομήρου, από τα επιφανή, υπήρξε και ο Οδυσσέας Τσαγκαράκης

Μιχαήλ ΠΑΣΧΑΛΗΣ