Η Χαμένη Παράδοση των Ελλήνων Θεραπευτών

της Θέμις Καστάνη

Λίγο έξω από τις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας κρύβεται ένας άλλος κόσμος, ένας κόσμος μαγείας και δεισιδαιμονίας, που έχει τις ρίζες του πολύ βαθύτερα απ' όσο φανταζόμαστε. Δεν πρόκειται ωστόσο για κάποιο μυστικό μέρος που χρειάζεσαι χάρτη για να το βρεις: ο κόσμος αυτός βρίσκεται στις διηγήσεις και στις πεποιθήσεις κάθε απομακρυσμένου χωριού. Ή τουλάχιστον βρισκόταν μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '60, όπως ανακάλυψαν δυο Αμερικανοί πανεπιστημιακοί ψυχολόγοι, εξειδικευμένοι στην ανθρωπολογία και στην έρευνα των παραδόσεων των λαών, ο Richard και η Eva Blum, που επισκέφτηκαν την πατρίδα μας και ερεύνησαν για μια σχεδόν δεκαετία (1957-1965) τα έθιμα, τις δοξασίες και τις πεποιθήσεις των ανθρώπων της ελληνικής υπαίθρου σχετικά με τη θεραπεία και την υγεία.
Εντέλει, γοητευμένοι από τις υπερφυσικές αφηγήσεις των Ελλήνων χωρικών, κατέγραψαν την έρευνά τους στο καταπληκτικό βιβλίο τους με τίτλο Η Κακιά Ώρα - Οι Λαϊκές Παραδόσεις της Κρίσης και του Μυστηρίου στην Αγροτική Ελλάδα.
Τα στοιχεία που παραθέτουν στο βιβλίο τους οι δυο ερευνητές είναι πραγματικά εκπληκτικά, αυτό όμως που προκαλεί τη μεγαλύτερη εντύπωση είναι η ανακάλυψή τους πως υπήρχε σχεδόν μια αδιάσπαστη γραμμή παράδοσης που συνέδεε την αγροτική Ελλάδα του 1960 με την αρχαία Ελλάδα, μια γραμμή που στις πόλεις είχε πλέον διαρραγεί. Πουθενά όμως δεν ήταν πιο εμφανής η άμεση αυτή σχέση της αρχαιότητας με το σήμερα, απ' ότι στο πρόσωπο των λαϊκών θεραπευτών.
Μια ξεχωριστή τάξη από μόνοι τους, οι θεραπευτές αυτοί ελάχιστη σχέση είχαν με τους γιατρούς, που άλλωστε σπάνιζαν στα χωριά και δεν είχαν ακόμη κερδίσει τότε την εμπιστοσύνη των ανθρώπων. Η δύναμη των θεραπευτών ερχόταν από κάπου αλλού, πέρα από τα ανθρώπινα μέτρα και σταθμά.
Οι δυο ερευνητές καταδύθηκαν στις αφηγήσεις των ανθρώπων της ελληνικής υπαίθρου και συνάντησαν μια μυστική θεραπευτική παράδοση που έμοιαζε να ερχόταν απευθείας από την αρχαιότητα, για να σβήσει αθέατη για τους ανθρώπους των πόλεων στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, αφήνοντας ίσως κάποια ελάχιστα ίχνη μέχρι τις μέρες μας...
Ένα μέρος της εντυπωσιακής αυτής έρευνας του ζεύγους Blum σας παρουσιάζουμε στη συνέχεια. Και ποιος ξέρει, αν οι συνθήκες σάς το επιτρέψουν και βρεθείτε σε κάποια απομακρυσμένο ελληνικό χωριό, να σταθείτε τυχεροί και να συναντήσετε κάποιο κρίκο από τη Χαμένη Παράδοση των Ελλήνων Θεραπευτών!

ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΕΣ

Αρχικά, υπάρχει ένα σημαντικό ερώτημα: ποιος είναι πραγματικός θεραπευτής και ποιος ξέρει απλώς μερικά γιατροσόφια; Ο διαχωρισμός είναι σαφής: αληθινός θεραπευτής είναι αυτός που κατέχει μια ξεχωριστή δύναμη.
Οι άνθρωποι που ασκούν αυτή τη δύναμη μιλούν σα να πρόκειται για μια ανεξάρτητη οντότητα, που έχει μάλιστα την ικανότητα να μεταφέρεται από το ένα άτομο στο άλλο.
Πώς αποκτά κανείς αυτή τη δύναμη; Σύμφωνα με τις αφηγήσεις των χωρικών, οι θεραπευτικές τεχνικές και δυνάμεις μεταδίδονται και αποκτώνται από την οικογένεια, τους γνωστούς ή τους γείτονες, σε καμία περίπτωση όμως δεν πρόκειται για μια μεταβίβαση βιολογικά κληρονομούμενη: για να περάσει η δύναμη της θεραπείας από το ένα άτομο στο άλλο, απαιτείται κάποια διαπροσωπική ανταλλαγή. Αυτή η διαδικασία ενισχύει την ιδέα ότι η δύναμη του θεραπευτή είναι κάτι εντελώς ανεξάρτητο από τον ίδιο.
Η διαδικασία της μεταβίβασης εμπεριέχει δυο πολύ ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά. Το ένα είναι ότι κάποιες τεχνικές ή δυνάμεις πρέπει να περάσουν με τεθλασμένη αλυσίδα, από το ένα δηλαδή φύλο στο άλλο, μέσα από τις γενιές: πατέρας σε κόρη, κόρη στο γιο, γιος στην κόρη, και πάει λέγοντας. Το άλλο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό είναι ο τρόπος με τον οποίο μεταβιβάζεται η δύναμη: το λεγόμενο «κλέψιμο» των λόγων.
Μια από τις βασικές τεχνικές του θεραπευτή είναι το «ξεμέτρημα», η χρήση δηλαδή θεραπευτικών λόγων, που όταν ειπωθούν από το κατάλληλο άτομο λύνουν τόσο τις αρρώστιες όσο και τα μάγια.
Ο επίδοξος θεραπευτής λοιπόν, πρέπει να «κλέψει» τα λόγια του ξεμετρήματος από τον παλιότερο θεραπευτή, συνήθως κρυφακούγοντας την κατάλληλη στιγμή. Όταν τα θεραπευτικά λόγια δεν είναι κλεμμένα, η μεταβίβασή τους από το ένα άτομο στο άλλο πιθανό να σημαίνει ότι η δύναμη του ενός φθίνει όσο η δύναμη του άλλου αυξάνεται.
Συνήθως, η δύναμη –αν δεν κλαπεί– ενεργοποιείται μόνο με το θάνατο του γηραιότερου θεραπευτή. Η κλοπή, από την άλλη πλευρά, φαίνεται να έχει ως συνέπεια ότι τόσο ο νεότερος όσο και ο γηραιότερος θεραπευτής μπορούν να θεραπεύουν με τα λόγια.


Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ

Πώς λειτουργούν τώρα τα λόγια αυτά; Για να λάβουμε απάντηση, πρέπει να καταλάβουμε πως σε αυτή την παράδοση, η αρρώστια η ίδια αντιμετωπίζεται ως κάτι το υπερφυσικό: είναι μια έκφραση του «Κακού».
Το «Κακό» στην ελληνική ύπαιθρο είναι αναγνωρίσιμο, μετακινούμενο, μεταδόσιμο, αυθυπόστατο. Είναι ο κοινός εχθρός που αντιμετωπίζει κανείς τόσο στη μαγγανεία όσο και στην αρρώστια, γι' αυτό και η θεραπεία και για τα δυο, είναι ίδια: ο θεραπευτής πρέπει να πάρει ο ίδιος το Κακό πάνω του και να το πολεμήσει.
Σε περιπτώσεις μαγείας, οι αφηγήσεις περιγράφουν την απάλειψη του Κακού ως εξής: «Όταν είσαι θυμωμένος, μπαίνει μέσα σου ένας δαίμονας. Μόνο αν τύχει και περάσει ένα αγνό πλάσμα, ένα παιδί ας πούμε, θα σ’ αφήσει το Κακό και θα επιτεθεί στον αμαγάριστο».
Υπάρχουν επίσης περιστατικά όπου το παιδί του διαβόλου παίρνει την αρρώστια από την οποία το ανθρώπινο παιδί έχει λυτρωθεί, ή που, παίρνοντας αντίμετρα ενάντια στη μαγεία, ένας χωρικός πέταξε μπακίρι στη θάλασσα «για να πάρει η θάλασσα το κακό».
Σε περιπτώσεις αρρώστιας, δεν υπάρχει καμιά διαφορά: το «Κακό» περνά από τον πάσχοντα στον θεραπευτή στη διάρκεια ειδικών τελετουργικών. Οι θεραπεύτριες ειδικότερα, λένε συχνά πως παίρνουν πάνω τους τον πόνο των ασθενών: σκεφτείτε την ξεματιάστρα που χασμουριέται ή που παθαίνει πονοκέφαλο (σ.σ. την εικόνα αυτή τη συναντάμε και σήμερα...)
Ένας πολύ έξυπνος αφηγητής, ερωτώμενος για την εμπειρία του, παρατήρησε μονάχα: «Λοιπόν… ξέρω ότι η Μαρία παίρνει πάνω της την αδιαθεσία όταν ξεματιάζει. Δεν ξέρω αν την παίρνουν και οι παπάδες όταν ξορκίζουν, ξέρω όμως ότι οι γιατροί δεν την παίρνουν. Δεν ξέρω γιατί αυτή η διαφορά».
Στην πορεία της διαδικασίας αυτής, το φτάρνισμα και το χασμουρητό είναι σημάδια ότι φεύγει το Κακό. Όσο βαστά το γιάτρεμα, άρρωστος και θεραπευτής μπορεί να χασμουριούνται ή να φταρνίζονται. Πιθανότατα, το «Κακό» περνάει από το ένα άτομο στο άλλο ενώ το στόμα είναι ανοιχτό...

ΟΝΟΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΡΙΘΜΟΙ

Πέρα από αυτό το κοινό χαρακτηριστικό της χαμένης παράδοσης των θεραπευτών, οι μέθοδοί τους ποικίλλουν, μπορεί όμως κανείς να ξεχωρίσει ως πολύ σημαντικά τρία εργαλεία: τα λόγια, τα ονόματα και τους αριθμούς.
Η δύναμη των λόγων, παραδοσιακού εργαλείου μαγείας, εκδηλώνεται στα τελετουργικά ξόρκια του ξεμετρήματος, που μπορούν να γιατρέψουν τον άρρωστο και να λύσουν τις μαγγανείες. Το ίδιο συμβαίνει και με τα λόγια με τα οποία οι μάγοι συνάζουν τα ξωτικά και τα αναγκάζουν, ή τα πείθουν, να πάρουν πίσω τη ζημιά που έχουν προκαλέσει. Λόγια χρησιμοποιεί ωστόσο και ο ιερέας στις λειτουργίες εκείνες που καθαγιάζουν αντικείμενα, ώστε να τεθούν σε θεραπευτική χρήση.
Ο γραπτός λόγος –σκισμένες σελίδες εκκλησιαστικών βιβλίων– γίνεται συστατικό των φυλαχτών που προστατεύουν από κάθε λογής καταστροφή. Τα λόγια είναι, επίσης, τα ερείσματα των προσευχών και παρακλήσεων στις φερέγγυες Χριστιανικές δυνάμεις των οποίων τη βοήθεια εκλιπαρούν οι χωρικοί.
Επιπρόσθετη μαρτυρία για τη δύναμη των λόγων βρίσκουμε στη δραστικότητα των ονομάτων. Αναφέρεται ότι εκείνοι που λύνουν μάγια και ξεβασκαίνουν είναι προσεχτικοί και δεν αποκαλύπτουν τα ονόματα εκείνων που έχουν κάνει το Κακό, από φόβο μην μπλέξουν.
Δεν είναι απλώς ζήτημα πολιτικής αλλά και μαγικό ζήτημα, αφού όπως συμβαίνει με άλλες επικίνδυνες λέξεις, όπως είναι ο «καρκίνος», ο «θάνατος», το «χτικιό», η εκφορά τους και μόνο μπορεί να φέρει στον ομιλητή την καταστροφή που αυτές συμβολίζουν. Επίσης κανείς επικαλείται ονομαστικά το Χριστό, την Παναγία και τους αγίους στην προσευχή και στο ξεμέτρημα.
Μια ακόμα συγκεκριμένη δύναμη ενυπάρχει επίσης στους αριθμούς που χρησιμοποιούνται ευρέως στις μαγικο-θεραπευτικές τελετουργίες και στο ξεμέτρημα.
Αριθμοί με μαγική σημασία είναι το τρία, το εφτά, το εννιά, το δώδεκα και το σαράντα. Το θεραπευτικό τελετουργικό απαιτεί ο ασθενής να ξεπλυθεί σαράντα φορές με γιατρικό. Σαράντα κύματα περνούν τα θεραπευτικά εργαλεία, που μένουν στη συνέχεια σαράντα ημέρες στην εκκλησία για να αγιαστούν.
Το Εννιά και το Εφτά είναι επίσης δυνατοί αριθμοί: γιατροβότανο για ζωική ασθένεια βράζεται σε εννιά είδη ξύλων, και το «Πάτερ ημών» λέγεται εννιά φορές για να γιατρέψει τους πονοκεφάλους που προκαλεί η βασκανία. Γητεμένοι επέστρεψαν σ’ εφτά μέρες να καταστρέψουν το γητευτή και εφτά αρρώστιες έπληξαν ένα γέρο.
Τέλος το Τρία είναι από τους ισχυρότερους μαγικούς αριθμούς. Στο ξεμάτιασμα και τελετουργικό της απαλλαγής από τις γητειές, φτύνει κανείς τρεις φορές, τρία κομμάτια ψωμί και τρία τυρί αφήνονται κάτω από πέτρινη αψίδα σε συγκεκριμένα γιατρικά τελετουργικά, άρρωστοι περνούν κάτω από τον αψιδωτό θάμνο τρεις φορές για να γιατρευτούν, διαβητικός θεραπεύτηκε τρώγοντας, επί τρεις μέρες αρσενικές ρέγκες, αρρώστια που προκλήθηκε από την Κακιά την Ώρα πέρασε μετά από τριήμερη θεραπεία, γιατρικό που χρησιμοποιήθηκε σε συνδυασμό με ξεμέτρημα έπρεπε να ληφθεί τρεις φορές κοκ.
Όπως βλέπουμε, και στις τρεις αυτές μεθόδους οι θεραπευτές ανακατεύουν χριστιανικές, παγανιστικές και μαγικές παραδόσεις δίχως να τις ξεχωρίζουν. Ο ιερέας γίνεται μάγος και ο μάγος χρησιμοποιεί τη Βίβλο στο ξεμέτρημά του. Αρχαία τελετουργικά μπλέκονται με παραδοσιακά έθιμα και με σύγχρονες προσευχές.
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΝΗΜΑ
Ιστορίες με θαυματουργές θεραπείες είναι οικείες σε όλους τους Έλληνες, ακόμα κι αν δεν τις έζησαν αλλά τις άκουσαν απλά από ηλικιωμένους συγγενείς τους. Φαίνεται ωστόσο πως από τη δεκαετία του '50 κιόλας, η παράδοση των θεραπευτών-μάγων της υπαίθρου είχε αρχίσει να χάνει την αίγλη της.
Παρόλο που οι χωρικοί στις αφηγήσεις τους πολύ σπάνια αναφέρονταν στους κλασικούς γιατρούς, περαιτέρω έρευνα έδειξε πως οι περισσότεροι πρώτα επισκέπτονταν το γιατρό και μόνο μετά, αν το σύμπτωμα δεν υποχωρούσε, απευθύνονταν στους λαϊκούς θεραπευτές που τόσο επαινούσαν στις ιστορίες τους.
Οι αφηγήσεις τους λοιπόν έπαιζαν το ρόλο μνημείου: ήταν μια τελευταία, υποσυνείδητη προσπάθεια να διατηρήσουν ζωντανή μια σημαντική τους παράδοση που όμως αναπόφευκτα έφθινε, για να φτάσει σήμερα να ασκείται από ελάχιστους.
Γιατί να θρηνήσει όμως κανείς μια χαμένη παράδοση, αν αυτό που την αντικατέστησε είναι σαφώς αποτελεσματικότερο; Η απάντηση ίσως βρίσκεται στη σχέση των μάγων θεραπευτών με την αρχαία Ελλάδα. Η Κακιά Ώρα αναδεικνύει πως πολλές μέθοδοι, πεποιθήσεις και αφηγήσεις προέρχονται, όχι πάντα αλλά συχνά, από την προχριστιανική εποχή.
Η μαγική δύναμη των ιερέων, για παράδειγμα, βρίσκεται σε άμεση σχέση με τους ιερείς της αρχαιότητας όπως ο Αμφιάραος και ο Μελάμπους. Οι θεραπευτικές μέθοδοι του Ασκληπιού, του Ερμότιμου και του Απολλώνιου, βρίσκουν άμεση αντιστοιχία με τις μεθόδους των λαϊκών θεραπευτών.
Αν και η σύνδεση δεν είναι πάντα ορατή με την πρώτη ματιά, παραμένει ωστόσο παρούσα στις λεπτομέρειες και αποδεικνύει τη δύναμη του ίδιου του ελληνικού τοπίου. Αρκεί κανείς να αναλογιστεί πως πολλές φορές οι πληθυσμοί που έζησαν με αυτές τις παραδόσεις ήρθαν στον ελληνικό χώρο τον 11ο και 14ο αιώνα μ.Χ. από πολύ μακριά, ωστόσο η παράδοση της αρχαιότητας ήταν τόσο ζωντανή που σύντομα την υιοθέτησαν και την ενστερνίστηκαν.
Ως ένα τέτοιο λοιπόν μνημείο, η Χαμένη Παράδοση των Ελλήνων Θεραπευτών αξίζει σίγουρα να διατηρηθεί στη μνήμη και στην ιστορία...



Eva & Richard Blum, Η Κακιά Ώρα, Αρχέτυπο

Το κείμενο "Η Χαμένη Παράδοση των Ελλήνων Θεραπευτών" πρωτοδημοσιεύτηκε στο ΑΒΑΤΟΝ Νο 134 μέσω Αρχέτυπο


neakeratsiniou.blogspot.gr