Καθ' οδόν: Με τον Περικλή και την Ασπασία

Η Ασπασία περ. 400 πριν καταγόταν από τη Μίλητο και ήταν διάσημη για το δεσμό που διατηρούσε με τον επιφανή Αθηναίο πολιτικό Περικλή.Ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά για τη ζωή της. Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής της στην Αθήνα και υπάρχει η πιθανότητα να επηρέασε, διαμέσου του Περικλή, την πολιτική του αθηναϊκού κράτους. Στο όνομά της αναφέρονται στα έργα τους οι Πλάτων, Αριστοφάνης, Ξενοφών και άλλοι συγγραφείς της εποχής.

Ορισμένοι από αυτούς υποστηρίζουν πως η Ασπασία διατηρούσε οίκο ανοχής, ενώ ήταν πόρνη και η ίδια. Ωστόσο οι σύγχρονοι μελετητές είναι επιφυλακτικοί ως προς αυτό το ζήτημα, δεδομένου ότι πρόκειται για ισχυρισμό συγγραφέων (μεταξύ αυτών και κωμικοί ποιητές) που ως στόχο είχαν τη δυσφήμιση του Περικλή.Ορισμένοι μελετητές αμφισβητούν ακόμη και την παράδοση βάσει της οποίας η Ασπασία ήταν εταίρα, θεωρώντας πως στην πραγματικότητα το ζεύγος ήταν παντρεμένο. Η Ασπασία απέκτησε με τον Περικλή ένα γιο, ο οποίος επίσης ονομάστηκε Περικλής. Ο τελευταίος αργότερα έγινε στρατηγός του αθηναϊκού στρατού και εκτελέστηκε μετά τη Ναυμαχία των Αργινουσών. 

Καθ' οδόν: Με τον Περικλή και την Ασπασία

Σκίτσο του Φωκίωνα Δημητριάδη

Ενα ταξίδι στην αρχαιότητα σήμερα, για να γνωρίσουμε τον Περικλή που συνέβαλε τα μέγιστα στο να γίνει η Αθήνα πολιτιστικό και πνευματικό κέντρο του αρχαιοελληνικού κόσμου και να χαρακτηριστεί ο 5ος ως «χρυσός αιώνας». Δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για τον Περικλή χωρίς παράλληλη αναφορά στην Ασπασία.

Περικλής, ο πολιτικός

Αρχαίες πηγές τον περιγράφουν ρωμαλέο, κομψό, μεγάλο ρήτορα, επιβλητικό, αδιάφθορο, οικονόμο, διορατικό και με πολλά ψυχικά χαρίσματα. Οι ολιγαρχικοί τον κακολογούσαν. Τον έλεγαν Ολύμπιο Περικλή επειδή «άστραφτε και βροντούσε και ενθουσίαζε την Ελλάδα», καθώς επίσης επειδή κρατούσε τα όπλα του Δία ενώ αγόρευε και κρεμμυδοκέφαλο ενώ οι κωμωδιογράφοι προσπαθούσαν με τη σάτιρα και την κακογλωσσιά τους να τον κάνουν να χάσει το κύρος του και την αίγλη στα λαϊκά στρώματα. Ο αθηναϊκός λαός όμως δεν τους έδινε σημασία. Καμάρωνε το αρχηγό του και τον τιμούσε. Οταν μιλούσε στην Πνύκα συνάρπαζε τις μάζες με την ευγλωττία του, την τετράγωνη λογική του, τα ατράνταχτα επιχειρήματα, τις καθαρές του σκέψεις. Οι ιδέες του ήταν πάντα δημοκρατικές. Είχε κάτι επιβλητικό. Δίδασκε και έπειθε. Δεν έβριζε τους αντιπάλους του παρά τους αποστόμωνε με τα επιχειρήματά του. Είχε καλή μόρφωση, διάβαζε και συναναστρεφόταν σοφούς και καλλιτέχνες.

Πίνακας του Αλμα Ταντέμα που απεικονίζει τον Περικλή και την Ασπασία στο εργοτάξιο του Παρθενώνα, όπου θαυμάζουν τη ζωφόρο

Η αθηναϊκή δημοκρατία την περίοδο αυτή έγραψε τις πιο λαμπρές σελίδες της. Ηταν ο εκτελεστής της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής του δημοκρατικού κόμματος και μέγας προστάτης των τεχνών, της λογοτεχνίας και των επιστημών, ο βασικός υπεύθυνος για το γεγονός ότι η Αθήνα έγινε το πολιτιστικό και πνευματικό κέντρο του αρχαίου κόσμου. Επίσης, σε αυτόν οφείλεται η κατασκευή πολλών από τα σημαντικά μνημεία που κοσμούσαν την Αρχαία Αθήνα, με εκείνα της Ακρόπολης να διατηρούν εξέχουσα θέση ανάμεσά τους.

Ο Περικλής δεν τα βρήκε όλα ρόδινα από την αρχή. Πάλεψε για να επικρατήσει και κόπιασε πάρα πολύ για να κάνει πράξη τα σχέδιά του. Οι ολιγαρχικοί πολιτικοί δε σταμάτησαν στιγμή να τον πολεμούν και διανοούμενοι προσκείμενοι στους ολιγαρχικούς αντιπολιτεύονταν μέρα και νύχτα τον Περικλή και το κόμμα του. Ακόμα και οι κωμωδιογράφοι, με σάτιρα, κακογλωσσιά και κουτσομπολιό προσπαθούσαν να τον παρουσιάσουν σαν ψωροφαντασμένο δικτάτορα, λέγαν πως τους λόγους του τους έγραφε η Ασπασία, στο σπίτι του γίνονταν όργια και οι φιλόσοφοι που τον συναναστρέφονταν ήταν άθεοι. Στην πολεμική ενέπλεξαν και την Ασπασία που την έβριζαν με τις πιο χυδαίες λέξεις.

Η Ασπασία μάλιστα το είχε «παρακάνει». Ανακατευόταν στην πολιτική. Κάποτε πήγε και σε δημόσια συγκέντρωση αν και απαγορευόταν στις γυναίκες να παίρνουν μέρος. Ισως και να είπε και τη γνώμη της. Γι' αυτό θεωρήθηκε μέγα σκάνδαλο. Στους δρόμους, στο θέατρο, στην αγορά, παντού η Ασπασία ήταν η ξετσίπωτη, η πόρνη που είχε σπιτωμένες γυναίκες και κορίτσια. Την κατηγόρησαν μέχρι και για αθεΐα και ότι είχε μετατρέψει το σπίτι της σε οίκο ανοχής. Και οι δύο κατηγορίες ήταν σοβαρές και η Ασπασία θα είχε άσχημα μπλεξίματα αν δεν την προστάτευε ο Περικλής. Την αγαπούσε και την εκτιμούσε πάρα πολύ. Ηταν η καλύτερη σύμβουλός του. Ασκησε όλη την επιρροή του και τελικά την έσωσε.

Ασπασία, η εταίρα

akg-images

Ο Περικλής αγορεύει στο λόφο της Πνύκας (φανταστική σύνθεση του F. Foltz, 19ος αι.)

Η διασημότερη γυναίκα της αρχαιότητας. Εταίρα, μετέπειτα σύζυγος του Περικλή και εξέχουσα μορφή της αθηναϊκής πνευματικής και πολιτικής ζωής του 5ου αιώνα π.Χ. Δεν ήταν μια κοινή πόρνη. Δεν πουλούσε ο κορμί της. Ηταν 36 ετών όταν γοήτευσε τον Περικλή. Εζησε σε μια εποχή που η πνευματική καλλιέργεια ήταν προνόμιο των ανδρών και η γυναίκα ήταν περιορισμένη στο γυναικωνίτη, αμόρφωτη και απομακρυσμένη από τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Σ' αυτή την κοινωνία η Ασπασία διακρίθηκε για την εξυπνάδα, τη μόρφωση, την ευγλωττία και την ομορφιά της και άσκησε τεράστια επίδραση. Στάθηκε πιστή σύντροφος του Περικλή και στις καλές και στις δύσκολες στιγμές της ζωής του. Ο Περικλής κατηγορήθηκε κατά κόρον για τις σχέσεις του - που άρχισαν όταν ήταν ήδη από χρόνια παντρεμένος και με μεγάλα παιδιά - με την Ασπασία. Μα, ας σκεφτούμε λίγο: Ο Περικλής ήταν μια επιφανής προσωπικότητα, με ευρείς και πολυσχιδείς ορίζοντες και με ολόπλευρη, για την εποχή του, μόρφωση. Πώς θα ήταν δυνατόν να αισθάνεται σαν δική του τη συντροφιά (;) της συζύγου του, μιας συνηθισμένης γυναίκας της τάξης του και της κάστας του, συνεπώς ασύγκριτα κατώτερής του σε όλα όσα τον ενδιέφεραν; Πώς να τον κατηγορήσουμε γιατί αιχμαλωτίστηκε από μια γυναίκα όχι μόνο, σύμφωνα με τις πηγές, πολύ όμορφη, αλλά και αρκετά ικανή, ώστε να συζητά μαζί της διπλωματικά θέματα και αρκετά μορφωμένη, ώστε πολλοί να τη θεωρούν σαν τον πραγματικό συγγραφέα του «Επιταφίου»; Της αποδόθηκε η κήρυξη του Πελοποννησιακού Πολέμου από τον Περικλή. Αν πιστέψουμε τον Πλούταρχο, «δόξαν είχε το γύναιον επί ρητορική πολλοίς Αθηναίοις ομιλείν».

«Τώρα οι πικρόστομες για με φήμες θ’ αλλάξουν γλώσσα και η αχώ θ’ αντιλαλήσει: "τιμή στα θηλυκά!"…». Μαρμάρινη προτομή της Ασπασίας, που φέρει επιγραφή με το όνομά της. Ρωμαϊκό αντίγραφο, ελληνιστικού αγάλματος ( Μουσείο του Βατικανού, Ρώμη)

Το πόσο ο ένδοξος πολιτικός του «Χρυσού Αιώνα» είχε ταυτιστεί με «το γύναιον», φαίνεται και από το γεγονός ότι όταν η Ασπασία κατηγορήθηκε για ασέβεια, κατηγορία που θα μπορούσε να επισύρει την ποινή του θανάτου, ο Περικλής δε δίστασε να παρέμβει ο ίδιος για να τη σώσει, «αφείς υπέρ αυτής εις δάκρυα και δεηθείς υπέρ αυτής».

Οταν μετά το θάνατο του Περικλή παντρεύτηκε κάποιον Λυσικλή, προβατέμπορα ταπεινής καταγωγής, αυτός έγινε ο σπουδαιότερος άνδρας της Αθήνας επειδή παντρεύτηκε την Ασπασία.

Οι εταίρες

Ενώ η θέση της παντρεμένης γυναίκας ήταν πολύ κατώτερη του άντρα και στο σπίτι και στην κοινωνία, υπήρχαν γυναίκες που η κοινωνική τους θέση ήταν ισότιμη με του άντρα, οι εταίρες. Απελευθερωμένη από την ανδρική κηδεμονία μπορούσε να συμμετέχει σε συμπόσια, να διαχειρίζεται τα οικονομικά της και να μιλά με τους άνδρες ως ίση προς ίσο. Στην αρχαία Αθήνα ο εταιρισμός ήταν καθεστώς καθιερωμένο και νόμιμο. Και δεν ήταν καθόλου μεμπτό οι παντρεμένοι να συχνάζουν στα σαλόνια της εποχής απολαμβάνοντας και τις χαρές ενός υψηλού πνευματικού επιπέδου που δεν μπορούσε να τους προσφέρει η νόμιμη σύζυγος. Με του κορμιού και του μυαλού τα θέλγητρα ευχαριστούσαν και ξεκούραζαν τους Αθηναίους.

Οι εταίρες - φίλες - διακρίνονταν για τη μόρφωσή τους, την ομορφιά και την κομψότητα. Σήκωσαν τα σκήπτρα της κομψότητας που οι άλλες γυναίκες είχαν αφήσει να πέσουν. Σε αυτές ανήκε η καλλιέργεια των τεχνών, η ψυχαγωγία των πολιτικών και το δικαίωμα να αναμειγνύονται στους πιο σοβαρούς λόγους των φιλοσόφων. Γενικότερα κυριαρχούν με την ευφυία και τη χάρη τους. Οπως έλεγε ένας ρήτορας του 4ου αιώνα: «τις εταίρες τις έχουμε για το θέλγητρο της ζωής, τις παλλακίδες για τις καθημερινές μας σεξουαλικές μας ανάγκες και τις γυναίκες μας για να μας κάνουν γνήσια παιδιά και να φυλάγουν το νοικοκυριό μας». Οι εταίρες - ήταν οι απελευθερωμένες δούλες - πρωτομίλησαν για τα δικαιώματα των γυναικών. «Είχαν τη μόρφωση αλλά και το δικαίωμα της ελευθεροστομίας και μπορούσαν να μιλήσουν για το ξεσκλάβωμα της γυναίκας και την κατάργηση του γυναικωνίτη. Και αυτό έγινε όχι από αίσθημα αλληλεγγύης - οι εταίρες είχαν κάθε λόγο να μη χωνεύουν τις παντρεμένες γυναίκες - μα και από την ανάγκη που είχαν να πάρουν τα δικαιώματα που θα έδιναν την ισοτιμία στα δύο φύλα, κι έτσι δε θα 'χαν κατώτερη θέση στην κοινωνία. Οσο κι αν οι εταίρες καλοζωούσαν και καλοπερνούσαν, κι όσο κι αν ο Περικλής είχε σπιτώσει τη μεγαλύτερη διανοούμενη γυναίκα της εποχής του, την εταίρα Ασπασία, και ο Σωκράτης πήγαινε κάθε μέρα στο σπίτι της εταίρας Θεοδότης, και όλοι οι σοφοί και πολιτικοί σύχναζαν στα σαλόνια, όπως θα λέγαμε σήμερα, των εταίρων, οι "ελεύθερες" αυτές γυναίκες δεν είχαν άλλα δικαιώματα, εξόν από το να πωλούν ελεύθερα το κορμί τους (...) Πολλοί Αθηναίοι περιφρονώντας την παράδοση πήγαιναν στο σπίτι του Περικλή με τις γυναίκες τους, για να ακούσουν την Ασπασία, να διδαχτούν πολλά από την εταίρα, που ήταν ο στόχος της κακογλωσσιάς των ολιγαρχικών, μα και το καμάρι και ο ιδανικός σύντροφος του Περικλή».

Η διάδοση των ονομάτων

Το όνομα Περικλής (< περί- + -κλής < κλέος (= δόξα) - ο ένδοξος, ο φημισμένος) έχει 99 εμφανίσεις (σε δείγμα 51.779 ανδρών) και το Ασπασία (< ασπάσιος < ασπάζομαι - η αγαπητή, η επιθυμητή) 94 εμφανίσεις (σε δείγμα 28.965 γυναικών). Υπάρχει και ο τύπος Ασπα, με μία εμφάνιση στο δείγμα.

Ηρακλής ΚΑΚΑΒΑΝΗΣ