Μύθος, ήθος, πρότυπα και Αλληγορία. «Μυσταγωγία – Μυθαγωγία»

Χρόνια τώρα, η μυθολογία αποτελεί ένα προσωπικό καταφύγιο, ένα ανεξάντλητο θησαυρό ιδεών, προτύπων, κρυμμένων αρχετυπικών μοτίβων και συμβόλων. Πίσω από την αχλή του χρόνου, κρύβεται μια αγωνιώδης προσπάθειας κατανόησης της ανθρώπινης ιστορίας, του

μεταφυσικού, αλλά και της ίδιας μας της φύσης, η οποία ταυτίζεται με την φύση. Οπως αναφέρει ο γνωστός Ακαδημαϊκός μυθολόγος, Joseph John Campbell (1904 – 1987):

«Πρέπει να περάσουμε από την δεδομένη συνείδηση στο μυστήριο της συνείδησης, και να βρούμε αυτήν την καταπληκτική πτυχή της ζωής –το ότι αποτελούμε μέγα μυστήριο– μέσα μας, μέσα στον εαυτό μας, να το φωτίσουμε. Με τεχνικές σαν τον διαλογισμό, την εσωτερική ενατένιση, μπορούμε να το κάνουμε αυτό. Αυτό το μυστήριο είναι αυτό για το οποίο μιλούν οι θρησκείες, και προσωποποιούν αυτό το μυστήριο, αυτό κάνουν. Μας δίνουν εικόνες για να στοχεύουμε, αυτό είναι όλο. Αυτό είναι ο Μύθος. Είναι η εσωτερική πλευρά αυτής της αλήθειας, και σε οδηγεί πιο μέσα, και τελικά έξω από τον εαυτό σου, σε σύνδεση με το Όλον».

Οι μύθοι είναι τόσο παλιοί, όσο και η ίδια η Ανθρωπότητα, καθώς αποτελούν την πανανθρώπινη προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοήσει το υπερβατικό, την Ζωή και τον Θάνατο, το Θεϊκό και το Μυστηριακό, τον ίδιο του τον προορισμό. Για αυτό τον λόγο και η χρήση τους στις μυστηριακές μυητικές τελετές. Οι μύθοι είναι πανανθρώπινοι, περιέχουν την προφορική παράδοση αρχέγονων προτύπων και συνδέεται με τελετουργίες, κυριαρχείται από μαγική σκέψη και το συναίσθημα.

Σύμφωνα με τον Campell, η μυθολογία έχει τέσσερις λειτουργίες όσον αφορά στην επίδραση της πάνω στην ανθρώπινη εμπειρία, τις οποίες εξέφρασε σε πολλά έργα του όπως στο τέλος του τετράτομου Μάσκες του Θεού (1962 – 68) και στην Δύναμη του Μύθου (1988).

i. Αφύπνιση ενός Αισθήματος Δέους μπροστά στο Μυστηρίου της Ζωής: Το ανώτερο μυστήριο της ύπαρξης δεν μπωρεί να εκφραστεί με τον λόγο, γιατί προϋπάρχει και υπερβαίνει αυτόν. Η μόνη δυνατή προσέγγιση του αυτού είναι η άμεση εμπειρία. Οι μύθοι και οι τελετές που τους αναπαριστούν μπορούν να οδηγήσουν σε μία τέτοια εμπειρία μέσω της σύνδεσης της ατομικής εμπειρίας με κάτι μεγαλύτερο. Έτσι όρισε και την ετυμολογία της λέξη religion (λατ. religio) ως re-link (επανασύνδεση).

ii. Κοσμολογική Λειτουργία: Τον καιρό της δημιουργίας τους, οι μύθοι λειτουργούσαν ως πρώτο-επιστήμη, αναγάγωντας γενικά συμπεράσματα μέσα από φυσικές παρατηρήσεις.

iii. Διατήρηση της Υπάρχουσας Τάξης: Η δομή των αρχαίων κοινωνιών δημιουργήθηκε κάτω από πολύ ισχυρότερες πιέσεις απ’ ότι οι σύγχρονες. Η δομή αυτή συχνά κρινόταν απαραίτητη για την επιβίωση των κοινωνιών αυτών και εδώ ο μύθος έπαιζε τον βασικό ρόλο για τη διαιώνιση της.

iv. Καθοδήγηση του ανθρώπου μέσα από τα στάδια της ζωής: Εδώ ο μύθος προσέφερε ένα αρχετυπικό πρότυπο για τα στάδια της ενηλικίωσης, της ζωής μετά και τελικά την αντιμετώπιση της πραγματικότητας του θανάτου.

Ο μύθος διαχρονικά ποιεί ήθος, δίνοντας σταθερά πρότυπα ανά τους αιώνες. Ειδικά στην περίπτωση της αρχαίας Ελλάδας, εάν οι πρόγονοι μας δεν είχαν ανατραφεί με τα ηρωικά πρότυπα της αρχαίας Ελληνικής μυθιστορίας, είναι αμφίβολο εάν θα είχαν αναπτύξει το θρυλικό ηρωικό ήθος που τους διέκρινε.Ο πολιτισμός που περιγράφει λ.χ ο μέγας παιδαγωγός της αρχαιότητας ο Όμηρος, αποθεώνει την τιμή και τη δημόσια εκτίμηση.

Το υψηλότερο αγαθό για τον Ομηρικό άνθρωπο», γράφει ο Dodds, δεν είναι ο φόβος προς το θεό», αλλά ο σεβασμός σε αξίες όπως είναι η αιδώς και η δικαιοσύνη, δεν είναι τυχαίο ότι ο Αχιλλέας στον καβγά του με τον Αγαμέμνονα λέει: «ἀλλά σοί, ὦ μέγ΄ ἀναιδέ» . Ο Αχιλλέας φέρεται με το δέοντα σεβασμό σε όλους εκτός από τον Αγαμέμνονα, ο οποίος δε σέβεται ούτε τον ιερέα του Απόλλωνα.

Οι περισσότεροι Ομηρικοί - και όχι μόνο- ήρωες, είναι πρότυπα ηθικής, ευγένειας, ευαισθησίας και ως «παραδειγματικές διαχρονικές μορφές» μπορούν να μπολιάσουν με αξίες ακόμα και σήμερα τον αναγνώστη των μυθολογικών ιστοριών. Η εποχή μας στερείται προτύπων και ηρωικών μορφών, οι οποίες είναι ακόμα ικανές να μας οδηγήσουν στις αναγκαίες υπερβάσεις, ώστε εκτός των άλλων να ξανα- ανακαλύψουμε την χαμένη μας αγνότητα και παιδκότητα.

Όπως εξηγεί ο Joseph Campell: «Ανέκαθεν η κύρια λειτουργία της μυθολογίας και της τελετουργίας ήταν η γέννηση συμβόλων που ωθούν το ανθρώπινο πνεύμα προς τα εμπρός, αντιδρώντας κατ' αυτό τον τρόπο σ' όλους εκείνους που έχουν την τάση να πηγαίνουν την ανθρωπότητα προς τα πίσω. Στην πραγματικότητα, μπορεί κάλλιστα ένα πολύ υψηλό ποσοστό νευρωτισμού των ανθρώπων της σύγχρονης εποχής ν 'ακολουθεί αυτή τη σταδιακή πορεία αποκλιμάκωσης της πνευματικής βοήθειας που δεχόμαστε απ' τους μύθους»!

Πέρα όμως από τον ηθικοπλαστικό χαρακτήρα των μύθων υπάρχει και μια ακόμα ανάγνωση, αυτή των κρυμμένων μυνημάτων που ίσως αυτή υποσυνείδητα υποκρύπτει η αλληγορική προσσέγιση (Ο λόγος - λογική αντιστοιχεί στο συνειδητό, το ασυνείδητο στον μύθο, και ο μύθος προηγήται του Λόγου). Σε μία τέτοια εσωτερική ανάγκη εντάσσεται και η χρόνια προσωπική προσπάθεια κατανόησης και αποσυμβολισμού των μύθων, την οποία καταθέτω μέσω της «Μυσταγωγίας και Μυθαγωγίας».

Λίγα λόγια για την «αλληγορική» ερμηνεία των μύθων.

Η αλληγορία ξεκινά τη μακραίωνη διαδρομή της στην αρχαία Ελληνική γραμματεία ως αλληγορική ερμηνεία της ποίησης. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές της, σημαντικά ποιητικά έργα, κυρίως του Ομήρου, του Ησιόδου και Ορφικά, πέρα από τη φαινομενική σημασία τους ενέχουν «βαθύτερα» νοήματα που καλείται να ανακαλύψει ο αναγνώστης. Οι αρχαιότερες μαρτυρίες αλληγορικής ερμηνείας ανάγονται στον 6ο αιώνα π.Χ.

Συγκεκριμένα, αναφέρεται ο Θεαγένης ο Ρηγίνος ως ο πρώτος αλληγοριστής του Ομήρου. Η ερμηνεία του της θεομαχίας ως σύγκρουσης των κοσμογονικών στοιχείων θεωρείται η πρώτη φιλολογική προσέγγιση, όσο τουλάχιστον είναι γνωστό Την ίδια εποχή ή και νωρίτερα ο Φερεκύδης ο Σύριος ερμηνεύει αλληγορικά μύθους. Βέβαια ο όρος ἀλληγορία δεν έχει καθιερωθεί μέχρι τον 1ο αιώνα π.Χ., και μέχρι τότε άλλοι όροι περιγράφουν την αλληγορική έκφραση των ποιητών, όπως η ὑπόνοια και κυρίως το αἴνιγμα. O όρος ἀλληγορία γενικά συνδέεται περισσότερο με τη ρητορική θεωρία.

Γνωστοί προσωκρατικοί αλληγορικοί ερμηνευτές του 5ου αιώνα είναι ο Αναξαγόρας, ο Μητρόδωρος ο Λαμψακηνός, ο Στησίμβροτος ο Θάσιος, και ο Γλαύκωνας. Οι σοφιστές δεν φαίνεται να εφαρμόζουν την αλληγορία, αλλά με τη στάση τους ευνοούν τη μεταγενέστερη εξέλιξή της.Αργότερα, από τον 4ο αιώνα, σώζεται ο Πάπυρος του Δερβενίου, που περιέχει μια αλληγορική ερμηνεία ενός ορφικού ποιήματος ως προσωκρατική φιλοσοφία. Στην Πέργαμο η φιλοσοφική αλληγορική ερμηνεία των μύθων ευδοκιμεί, ενσωματωμένη αρμονικά στο Στωικό φιλοσοφικό σύστημα, με τον Ζήνωνα, τον Κλεάνθη και τον Χρύσιππο να θεωρούνται κατεξοχήν υποστηρικτές της.

Από τους μεταγενέστερους Στωικούς σώζεται αυτούσιο το έργο του Λευκίου Ανναίου Κορνούτου Ἐπιδρομὴ τῶν κατὰ τὴν ἑλληνικὴν θεολογίαν παραδεδομένων, που εμπεριέχει ετυμολογικές και συμβολικές ερμηνείες των διάσημων μύθων της αρχαιότητας (1ος αιώνας μ.Χ.). Περίπου της ίδιας εποχής, τα Ὁμηρικὰ Προβλήματα του Ηρακλείτου αποτελουν μια συλλογή αλληγοριών σε εβδομήντα εννέα κεφάλαια. Αλληγορικές ερμηνείες εμπεριέχει επίσης το έργο Περὶ Ὁμήρου, που αποδόθηκε εσφαλμένα στον Πλούταρχο. Αργότερα, τον 2ο -3ο αιώνα, αναπτύσσεται η αλληγορική ερμηνεία των Νεοπλατωνιστών. Γνωστό και στην ολότητα του σωζόμενο έργο της τάσης αυτής είναι το «Περί τοῦ ἐν Όδυσσεία τῶν Νυμφῶν ἄντρου του Πορφυρίου».

Η αλληγορική ερμηνεία της ποίησης δέχεται και αρνητική κριτική. Ο Πλάτωνας δεν θεωρεί την αλληγορία σωστό εκπαιδευτικό εργαλείο, παρόλο που ο ίδιος χρησιμοποιεί αλληγορίες στους διαλόγους του. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο, ακόμα κι αν ισχύουν οι προτεινόμενες αλληγορικές ερμηνείες, δεν είναι επαρκώς ξεκάθαρες για τους νέους, και επομένως αποτυγχάνουν στον εκπαιδευτικό σκοπό μετάδοσης της αλήθειας. Αργότερα ο Αριστοτέλης δεν εφαρμόζει την αλληγορική ερμηνεία ούτε λαμβάνει ενεργό ρόλο ως πολέμιος της. Κατά γενική ομολογία, αρνητική θεωρείται η στάση του Αρίσταρχου απέναντι στην αλληγορία.

Το κειμενοκεντρικό ερμηνευτικό σύστημα του αρχαίου φιλολόγου δεν συμφωνεί με την αλληγορία, που λογίζεται ως επιβολή εξωκειμενικών σημασιών στο κείμενο. Η άποψη αυτή αμφισβητείται από τον Nünlist, ο οποίος μάλιστα παρουσιάζει και αποδιδόμενες στον Αρίσταρχο ερμηνείες που έχουν χαρακτηριστικά αλληγορίας. Η αλληγορική ερμηνευτική μέθοδος έχει δεχθεί κριτική για την αυθαιρεσία της, με τον Φιλόδημο να τη θεωρεί μια βίαια επιβολή πάνω στο κείμενο ανύπαρκτων εντός του σημασιών, άποψη που παραθέτει και ο Κικέρωνας. Ο στιγματισμός της αλληγορίας ως παράλογης και αυθαίρετης ερμηνείας ενός κειμένου τη βαραίνει ακόμα και σήμερα –όχι άδικα σε μεγάλο βαθμό. Κατά την αλληγορική ερμηνεία διαμορφώνεται μια ιδιάζουσα σχέση ανάμεσα στο κείμενο ή μύθο και στην ερμηνεία του.

Συγκεκριμένα, δημιουργούνται δύο σημασιακά επίπεδα, η κυριολεκτική και η αλληγορική σημασία του μύθου ή της αφήγησης. Το νόημα που φαίνεται να υπάρχει εκ πρώτης όψεως, με τις λέξεις να έχουν τη βασική σημασία τους, είναι το κυριολεκτικό επίπεδο, τα λεγόμενα, κατά την ορολογία του Ηρακλείτου, ενώ η σημασία που προκύπτει μετά την αλληγορική ερμηνεία είναι το αλληγορικό επίπεδο, τα νοούμενα ή δηλούμενα. Η σημασιακή απόσταση του κυριολεκτικού από το αλληγορικό επίπεδο διαφοροποιείται κατά περίπτωση: άλλες φορές είναι μικρή, και η ερμηνεία μοιάζει λογική και αυτονόητη, ενώ άλλες φορές είναι μεγάλη, και η ερμηνεία μοιάζει υπερβολική. Η ταυτόχρονη σύγκλιση και απόκλιση των δύο επιπέδων είναι απαραίτητες στο αλληγορικό σύστημα: σύγκλιση, ώστε να μπορεί να εξαχθεί η αλληγορική σημασία από την κυριολεκτική, και απόκλιση, ώστε να μην είναι τόσο αυτονόητη η αλληγορική.

Σημασία που να μπορεί να την διακρίνει εύκολα ο καθένας.Περίεργη είναι και η σχέση μεταξύ του ποιητή και του ερμηνευτή στην αλληγορία. Κάποιοι ερμηνευτές πιστεύουν ότι ο ποιητής ακούσια και άθελά του συνέθεσε αλληγορικά, ενώ άλλοι ότι το έκανε σκόπιμα και με τη θέλησή του. Στη δεύτερη περίπτωση ο ερμηνευτής επιδιώκει τον εντοπισμό της πρόθεσης του ποιητή. Συχνά, η ερμηνεία αποκλίνει πολύ από τη φαινομενική σημασία του κειμένου, και ο ερμηνευτής μοιάζει να επαναπροσδιορίζει το περιεχόμενο της ποίησης, δηλαδή να δημιουργεί μια νέα σχεδόν αφήγηση με βάση την προηγούμενη [*].

Στα νεώτερα χρόνια με την αλληγορική ερμηνεία των των μύθων ασχολήθηκε και η Θεοσοφία.

Σε κάθε περίπτωση οι μύθοι εκφράζουν τις άπειρες δυνατότητες του ανθρώπου, εφ’ όσον αποκαλύπτουν δυνατότητες του ανθρωπίνου πνεύματος, αλλά και ιστορικές και κοσμολογικές αλήθειες που συναντούν τα πορίσματα της σύγχρονης επιστήμης. είναι προφητικοί, διότι νομίζω ότι το ανθρώπινο πνεύμα εξελίσσεται . Ο Campell, αναρωτιέται :

«Ποιος ξέρει πώς τα βρήκαν…και ίσως να τα βρήκαν μέσα από τον διαλογισμό… Αφού ό,τι είναι εκεί έξω υπάρχει και μέσα μας. Συχνά έχω αναρωτηθεί για το κατά πόσο οι μύθοι των μαγικών δυνάμεων και των Siddhis, ή των ψυχικών δυνάμεων που εμφανίζονται σε άτομα στους μύθους, είναι με κάποιον τρόπο οι εξελικτικοί προϊδεασμοί αυτού που πρόκειται να γίνουμε: ότι οι μύθοι μάς καθοδηγούν προς το μέλλον μας. Λοιπόν, Και οι άπειρες δυνατότητες του ανθρώπου. Επίσης, από την άλλη, αναλογίζομαι ότι, αν καταφέρουμε να λύσουμε τα προβλήματά μας στον κόσμο, θα αναπτύξουμε μια νέα Μυθολογία –ότι οι παλιοί μύθοι δεν μας υπηρετούν πια, κατά μία έννοια.

Υπάρχουν δύο πράγματα που πρέπει να γίνουν, αν πρόκειται να έχεις μια Μυθολογία που να είναι κατάλληλη για τον σύγχρονο άνθρωπο. Το ένα πράγμα είναι να πάρεις τον κόσμο της φύσης όπως είναι γνωστός σήμερα, (και, θεέ μου, ακούω πρόσφατα για κάποια από τα πράγματα που οι φυσικοί και οι αστρονόμοι ανακαλύπτουν, και είναι τελείως μαγικά και θαυμαστά και απίστευτα) Αυτό είναι το γόνιμο έδαφος. Δεν είναι δύσκολο να το μετατρέψεις όλο αυτό σε μυστικιστική έμπνευση.

Το δεύτερο πράγμα είναι να συνειδητοποιήσεις ότι η κοινωνία στην οποία είσαι εμπλεκόμενος, δεν είναι αυτή η ομάδα ή η άλλη ομάδα, ή αυτή η κοινωνική τάξη ή η άλλη, ή αυτή η φυλή ή η άλλη, αλλά, ο ΠΛΑΝΗΤΗΣ η Ανθρωπότητα. Ακόμη δεν έχουμε μια Μυθολογία που να αναγνωρίζει την ανθρώπινη ταυτότητα ενός ατόμου στην άλλη πλευρά του διχτυού του γηπέδου του τένις. Αλλά θα έρθει, θα έρθει, αλλά δεν είναι ακόμη εδώ.
Λοιπόν, σε τι πρέπει να εστιαστούμε;

Πρέπει να κερδίσουμε μια εσωτερική, πνευματική ζωή. Να τα φιλτράρουμε όλα από εκεί μέσα, συνειδητά. Πιστεύω ότι υπάρχουν σύμπαντα μέσα σε σύμπαντα. Πρέπει να περάσουμε από την δεδομένη συνείδηση στο μυστήριο της συνείδησης, και να βρούμε αυτήν την καταπληκτική πτυχή της ζωής –το ότι αποτελούμε μέγα μυστήριο– μέσα μας, μέσα στον εαυτό μας, να το φωτίσουμε. Με τεχνικές σαν τον διαλογισμό, την εσωτερική ενατένιση, μπορούμε να το κάνουμε αυτό.

Αυτό το μυστήριο είναι αυτό για το οποίο μιλούν οι «θρησκείες» και προσωποποιούν αυτό το μυστήριο, αυτό κάνουν. Μας δίνουν εικόνες για να στοχεύουμε, αυτό είναι όλο. Αυτό είναι ο Μύθος. Είναι η εσωτερική πλευρά αυτής της αλήθειας, και σε οδηγεί πιο μέσα, και τελικά έξω από τον εαυτό σου, σε σύνδεση με το Όλον.

Βρες την θεϊκή Δύναμη, το θείον, μέσα σου. Πώς να το κάνεις αυτό; Η Ελληνική λέξη είναι «ΕΝΘΟΥΣΙΑΣΜΟΣ», και το να είσαι Ενθουσιώδης ή Ενθουσιασμένος σημαίνει να έχεις τη θεία ουσία εντός σου, σημαίνει «γεμάτος από θεό μέσα σου, στις ουσίες σου» Τι είναι αυτό που σε κάνει Ενθουσιώδη; Νιώσε το. Ακολούθησε το. Αυτή είναι πάντα η συμβουλή μου προς τους νέους ανθρώπους.

Τι σε Ενθουσιάζει αληθινά; Εμπιστέψου το, ακολούθησε το. Ακολούθα την έκστασή σου! Ακολούθα την ευδαιμονία σου!

Ε Ν Θ Ο Υ Σ Ι Α Σ Ο Υ!

Η ζωή σου είναι ο καρπός των δικών σου πράξεων. Δεν έχεις κανέναν να κατηγορήσεις εκτός από τον εαυτό σου. Δεν μπορείς να έχεις δημιουργικότητα, αν δεν αφήσεις πίσω σου τα καθωσπρέπει, τα δεδομένα, όλους τους κανόνες. H Εκσταση, αυτός ο Ενθουσιασμός, είναι το μήνυμα του θεού μέσα σου. Εκεί βρίσκεται η ζωή σου. Αυτό είναι στ’ αλήθεια η ζωή που μας δόθηκε. Ανακάλυψέ την, κάνε την στόχο σου, δική σου πορεία και στόχο, ακολούθησε την, εξερεύνησε το μυστήριο. Ο αληθινός εαυτός σου, ο θεϊκός, σε περιμένει στην άλλη άκρη».

[*] Απόσπασμα από την Διπλωματική εργασία «Η Αλληγορική ερμηνεία στα Ομηρικά προβλήματα του Ηρακλείτου: Μία τυπολογία της αλληγορίας» Αντωνία Θωμά, Α.Π.Θ