Η αρχαία «τέχνη της αλυπίας»

Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης

Με τον όρο «λύπη» οι αρχαίοι Ελληνες περιγράφουν την ψυχική θλίψη και στενοχώρια, ενώ η «α-λυπία» δηλώνει την απουσία της.

Είκοσι πέντε αιώνες πριν από τον Φρόιντ και τους σύγχρονους ψυχοθεραπευτές, ο σοφιστής Αντιφών ο
Αθηναίος επινοεί την «Τέχνη αλυπίας» και ιδρύει στην Κόρινθο το πρώτο κέντρο ψυχοθεραπείας.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Gutenberg το ενδιαφέρον βιβλίο «Τέχνη αλυπίας, ο
σοφιστής Αντιφών και η ψυχολογία στην αρχαία Ελλάδα».


Ζητήσαμε από τη συγγραφέα Δέσποινα Μωραΐτου να μας παρουσιάσει συνοπτικά την αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του Αντιφώντα, αυτού του πρώιμου ψυχοθεραπευτή, καθώς και την «εξοργιστική» ομοιότητα της τέχνης της αλυπίας με τις σημερινές ψυχοθεραπευτικές τεχνικές.

• Είκοσι πέντε αιώνες πριν από τους σύγχρονους ψυχοθεραπευτές ο Αντιφών ο Αθηναίος επινοεί την «Τέχνη αλυπίας» και ιδρύει στην Κόρινθο ένα διάσημο, τότε, λογοθεραπευτικό-ψυχοθεραπευτικό κέντρο. Τι γνωρίζουμε σήμερα για τη ζωή και το έργο αυτού του πρώιμου... ψυχοθεραπευτή;

Ο Αθηναίος σοφιστής Αντιφών, που πιθανόν ταυτίζεται με τον ομώνυμο ρήτορα, ο οποίος συνδέθηκε με την επανάσταση των ολιγαρχικών στην Αθήνα το 411 π.Χ., ήταν ένας φιλόσοφος με πολύπλευρο έργο και ενδιαφέροντα. Πέραν των θεωρητικών αναζητήσεών του για την ανθρώπινη φύση και τη σχέση της με τον νόμο, καθώς και για την αξία της ομόνοιας ως θεμελίου της κοινωνικής συνύπαρξης, ασχολήθηκε και με τη φυσική φιλοσοφία, την κοσμολογία και τη γεωμετρία.

Το σύγγραμμά του «Περί Αληθείας» μπορεί μάλιστα να θεωρηθεί μία εγκυκλοπαίδεια όπου ο Αντιφών μιλά για όλα τα αντικείμενα, όπως οι μεγάλοι φυσιολόγοι της προσωκρατικής περιόδου. Επιπλέον, χάρη στα παπυρικά αποσπάσματα, που βρέθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα, είναι ο μόνος σοφιστής που μας μιλά άμεσα και όχι μόνο μέσω άλλων συγγραφέων όπως οι άλλοι σοφιστές, των οποίων οι απόψεις συχνά παραμορφώνονται κατά τη μεταφορά.

Είναι επίσης γνωστή η αντιπαράθεσή του με τον Σωκράτη, που μας παρουσιάζει ο Ξενοφών, κατά την οποία ο σοφιστής επικρίνει την περιφρόνηση των υλικών αγαθών που επιδεικνύει ο συνομιλητής του, καθώς και τη γενικότερη στάση ζωής του.

Οσον αφορά τις πολιτικές του απόψεις οι γνώμες των μελετητών διίστανται ανάλογα με την ερμηνεία που δίνουν στα κυριότερα αποσπάσματά του, αλλά και με τη θέση που παίρνουν στο πρόβλημα της ταύτισής του ή όχι με τον ομώνυμο ρήτορα.

Γενικά φαίνεται να διακατέχεται από απαισιοδοξία ως προς τη δυνατότητα του νομικού συστήματος της δημοκρατίας να διαφυλάξει τους πολίτες από την αδικοπραγία των επιτηδείων, τηρώντας επικριτική στάση απέναντι στα παρακμιακά φαινόμενα του πολιτεύματος της εποχής του.

• Οι σοφιστές αναγνώριζαν τη μεγάλη δύναμη του λόγου στο να προκαλεί ισχυρά συναισθήματα, ανακάλυψαν μάλιστα διάφορες τεχνικές ικανές να τροποποιούν -διά του λόγου και κατά βούληση- τη συναισθηματική κατάσταση των ανθρώπων. Σε αυτή τη φιλοσοφική παράδοση εντάσσεται και η τέχνη της αλυπίας που επινόησε ο Αντιφών. Τι το ιδιαίτερο είχε η μέθοδός του και πού στόχευε η εφαρμογή της;

Ανάμεσα στις, κατά τις μαρτυρίες, ποικίλες δραστηριότητές του ξεχωρίζει η δράση του ως του πρώτου ψυχοθεραπευτή στην αρχαιότητα, καθώς είχε επινοήσει και ασκήσει την τέχνη αλυπίας σε έναν χώρο στην Κόρινθο όπου δεχόταν τους ευρισκόμενους σε θλίψη και επιχειρούσε να τους θεραπεύσει διά του λόγου.

Αναζητούσε τις αιτίες της λύπης τους και αναλόγως τους παρηγορούσε. Ηταν μάλιστα πολύ επιτυχημένος στη δραστηριότητά του αυτή ώστε, όπως αναφέρει ο Φιλόστρατος, είχε αποκληθεί Νέστωρ λόγω της εξαιρετικής πειθούς που ασκούσε στους συνομιλητές του.

Ο ίδιος ισχυριζόταν ότι μπορούσε να θεραπεύει με τον τρόπο αυτόν οποιονδήποτε κατέφευγε στη βοήθειά του και ήδη οι αρχαίοι συγγραφείς παραλλήλιζαν την τέχνη αλυπίας του Αντιφώντα με τη θεραπεία των ασθενών που διενεργούν οι γιατροί.

Η προσπάθεια παραμυθητικής παρέμβασης στην ανθρώπινη ψυχή υπήρχε βέβαια και παλαιότερα στον ελληνικό πολιτισμό (λ.χ. μέσω της ποίησης, που συνόδευε σχεδόν όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής) και μάλιστα το κίνημα της σοφιστικής είχε με σαφήνεια αναγνωρίσει τη δυνατότητα του λόγου να γεννήσει ή να παύσει ισχυρά συναισθήματα, μεταξύ αυτών και τη λύπη, στην ανθρώπινη ψυχή.

Ο Αντιφών όμως είναι ο πρώτος για τον οποίο μαρτυρείται η συστηματοποίηση της θεραπευτικής παρέμβασης στην ψυχή με την άσκηση της τέχνης αλυπίας.

Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι μετά τη δραστηριότητά του αυτή ο Αντιφών στράφηκε στη ρητορική. Εάν ακολουθήσει κανείς τη θεωρία της ταύτισης του σοφιστή με τον ρήτορα, και αυτή η ιδιότητα του Αντιφώντα, στην οποία επίσης ήταν εξαιρετικά επιτυχημένος, ασκούνταν με την ευφυή χρήση του λόγου, με στόχο την πειθώ και την παρέμβαση στην ανθρώπινη ψυχή.

• Ποιες από τις πρώιμες ιδέες του Αντιφώντα παραμένουν επίκαιρες και πώς σχετίζονται με τη σύγχρονη ψυχοθεραπευτική;

Κεντρική θέση του Αντιφώντα αποτελεί η αξιολογική προτεραιότητα της ανθρώπινης φύσης έναντι του νόμου και των κοινωνικών συμβάσεων. Η ιδέα αυτή μας θυμίζει την αμφισβήτηση που εξέφρασε ο Φρόιντ, σχετικά με τη δυνατότητα του σημερινού πολιτισμού να προσφέρει την ευτυχία στον άνθρωπο.

Πέρα από αυτήν, στα σωζόμενα αποσπάσματα βρίσκουμε και άλλες απόψεις του οι οποίες επίσης δείχνουν μια θεώρηση που ηχεί πολύ σύγχρονη και οικεία.

Για παράδειγμα, ο Αντιφών υποστηρίζει ότι ο νους καθοδηγεί το σώμα σχετικά με την υγεία και την αρρώστια, δηλαδή αποδέχεται, όπως και η σύγχρονη ψυχολογία, την αλληλεπίδραση ψυχής και σώματος.

Επίσης, στο έργο του «Περί ομονοίας» αναδεικνύεται όχι μόνο η έννοια και αξία της κοινωνικής ομοψυχίας που έχει ο όρος ομόνοια, αλλά και αυτή της εσωτερικής αρμονίας που πρέπει να επικρατεί στην ψυχή του ανθρώπου.

Ενα άλλο ζήτημα, που επίσης ανήκει στη σημερινή προβληματική, είναι αυτό του γάμου, ο οποίος χαρακτηρίζεται από τον Αντιφώντα ως «μέγας αγών» για τον άνθρωπο.

Τονίζονται τα μεγάλα βάρη που ο γάμος συνεπάγεται για τον σύζυγο, ακόμη και όταν η σύζυγος είναι κατάλληλη γι’ αυτόν· αλλά είναι κανόνας της ζωής όλα τα ευχάριστα πράγματα να απαιτούν μεγάλο κόπο και θυσίες. Εχει επισημανθεί η ομοιότητα του αποσπάσματος αυτού με τη σύγχρονη συμβουλευτική του γάμου.

Πολύ ενδιαφέρουσα είναι και η ερμηνευτική των ονείρων που προτείνει, η οποία παρουσιάζει φανερή συγγένεια με τους σύγχρονους προβληματισμούς της ψυχολογίας.

Ο Αντιφών υιοθετούσε μια ορθολογική ερμηνεία των ονείρων και των χρησμών και προσπαθούσε να αποκωδικοποιήσει τα σύμβολά τους με τρόπο έλλογο, αρνούμενος το μεταφυσικό υπόβαθρό τους.

Τέλος, η μέθοδος αναζήτησης των αιτίων που χρησιμοποιούσε ο Αντιφών για να θεραπεύσει διά του λόγου τη λύπη συγγενεύει τόσο με τη σωκρατική-μαιευτική μέθοδο, όσο και με την ψυχανάλυση και τη λογοθεραπεία των νεότερων χρόνων.

Η τελευταία μάλιστα καταφεύγει στον διάλογο ώστε, με την καθοδήγηση του θεραπευτή, να βοηθήσει τον άνθρωπο να ανακαλύψει τον εαυτό του και την απάντηση στα προβλήματά του.
Ποια είναι

Δέσποινα Μωραίτου*

*Η Δέσποινα Μωραΐτου σπούδασε Κλασική Φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Aθηνών. Πραγματοποίησε ως υπότροφος του IKY διδακτορικές σπουδές στην Κλασική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Κολονίας. Είναι επίσης διδάκτωρ Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Εχει δημοσιεύσει άρθρα και έχει παραγάγει εκπαιδευτικό υλικό σχετικά με την αρχαία ελληνική φιλολογία, τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, το αρχαίο θέατρο και την ιστορία της ψυχολογίας στην αρχαιότητα.

Εχει διδάξει επί σειρά ετών ως επίκουρη καθηγήτρια (Π.Δ. 407/1980) αρχαία ελληνική φιλολογία στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών και έχει εργαστεί ως μέλος της ομάδας φιλολόγων του Παιδαγωγικού Iνστιτούτου. Σήμερα διδάσκει στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

 

«Τέχνη Αλυπίας», Δέσποινα Μωραίτου Το βιβλίο της Δέσποινας Μωραΐτου «Τέχνη αλυπίας, Ο σοφιστής Αντιφών και η ψυχολογία στην αρχαία Ελλάδα» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg |


ΠΗΓΗ