Η δυσοίωνη προφητεία του Μάλθους

Συντάκτης: 

Θανάσης Γιαλκέτσης

Πριν από 220 χρόνια, το 1798, εκδόθηκε στην Αγγλία μια ανώνυμη πραγματεία με τίτλο «Δοκίμιο για την αρχή του πληθυσμού όπως επιδρά στη μελλοντική βελτίωση της κοινωνίας». Συγγραφέας της ήταν ο αιδεσιμότατος Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους (1766-1834), οικονομολόγος, φίλος και κριτικός συνομιλητής του Ντέιβιντ Ρικάρντο.

Θα ακολουθήσουν άλλες τέσσερις εκδόσεις του βιβλίου (1803, 1806, 1807, 1826),
εμπλουτισμένες με νέα στοιχεία και πρόσθετα επιχειρήματα.

Το έργο αυτό του Μάλθους αποτελούσε μια πολεμική απάντηση σε δυο δοκίμια που είχαν δημοσιευτεί στα προηγούμενα χρόνια. Το ένα ήταν το βιβλίο του Κοντορσέ «Σχεδίασμα για έναν ιστορικό πίνακα των προόδων του ανθρώπινου πνεύματος» (1795) και το άλλο ήταν το δοκίμιο του Ουίλιαμ Γκόντγουιν «Πολιτική δικαιοσύνη» (1793).

Στοχαστής του Διαφωτισμού, που είχε υποστηρίξει τη Γαλλική Επανάσταση (αλλά κατηγορήθηκε ως φίλος των Γιρονδίνων και φυλακίστηκε), ο Κοντορσέ πίστευε στην απελευθερωτική δύναμη της γνώσης και οραματιζόταν ένα φωτεινό μέλλον για την ανθρωπότητα. Η αφθονία των αγαθών που προσφέρει η φύση θα έδινε στους ανθρώπους τη δυνατότητα να συμβιώνουν αρμονικά και πολιτισμένα.

Ανάλογη αισιοδοξία για τις τύχες της ανθρωπότητας εξέφραζε και ο Γκόντγουιν. Επηρεασμένος από τη Γαλλική Επανάσταση, ασκούσε αυστηρή κριτική στην κυβερνητική εξουσία και στο κυρίαρχο οικονομικό σύστημα, που διαιώνιζαν τις ανισότητες και την κοινωνική αδικία.

Υποστήριζε ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις και ονειρευόταν μια κοινωνία χωρίς καταπίεση και χωρίς εξουσία, εμπνεόμενος από έναν ειρηνικό και μη βίαιο αναρχισμό. Η πολεμική του Μάλθους στρεφόταν εναντίον του ιστορικού οπτιμισμού, που έβλεπε στην αναδυόμενη βιομηχανική επανάσταση μιαν επιπρόσθετη επιβεβαίωση της σταθερής πορείας της ανθρωπότητας προς την πρόοδο και προς ανώτερα στάδια του πολιτισμού.

Το πρόβλημα που έθετε ο Μάλθους ήδη από την πρώτη σελίδα της πρώτης έκδοσης είναι το «αν ο άνθρωπος θα μπορεί στο εξής να προχωράει με όλο και μεγαλύτερη ταχύτητα προς μιαν απεριόριστη και μέχρι τώρα αδιανόητη βελτίωση· ή αν είναι καταδικασμένος να μετεωρίζεται διαρκώς μεταξύ ευτυχίας και αθλιότητας, και μετά από κάθε προσπάθεια να παραμένει ακόμα σε μιαν απροσμέτρητη απόσταση από τον επιθυμητό στόχο».

Ο Μάλθους διαπίστωνε ότι η αύξηση του πληθυσμού είναι μεγαλύτερη από την ικανότητα της γης να παράγει μέσα διαβίωσης για τον άνθρωπο.

Ενώ τα μέσα διαβίωσης αυξάνονται με αριθμητική πρόοδο (2, 4, 6, 8), ο πληθυσμός αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο (2, 4, 8, 16). Αυτή είναι η μεγάλη και ανυπέρβλητη δυσκολία που εμποδίζει τη θεμελίωση μιας τέλειας και αρμονικής κοινωνίας, στην οποία οι ελεύθεροι άνθρωποι θα ζουν ήρεμα και ευτυχισμένα, χωρίς να βασανίζονται από την κοπιώδη μέριμνα για την εξασφάλιση των αναγκαίων μέσων διαβίωσης για τους εαυτούς τους και τις οικογένειές τους.

Το κεντρικό ζήτημα που έθετε ο Μάλθους ήταν η ικανότητα των ατόμων και του κοινωνικού συστήματος να ρυθμίζουν και να ελέγχουν την αύξηση του πληθυσμού.

Στους αιώνες που προηγούνταν της βιομηχανικής επανάστασης ο πληθυσμός αυξανόταν πολύ αργά. Οταν οι μεταβολές των κοινωνικών και υγειονομικών συνθηκών επέτρεψαν μια μείωση της θνησιμότητας, άρχισε εκείνη η αύξηση του πληθυσμού στην οποία οι ιστορικοί αποδίδουν ένα θετικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη της ευρωπαϊκής ηπείρου. Και η αγγλική βιομηχανική επανάσταση βρήκε στην αύξηση του πληθυσμού –και ιδιαίτερα εκείνου των πόλεων– μιαν ανεξάντλητη δεξαμενή φθηνής εργατικής δύναμης, ικανή να τροφοδοτεί τη ραγδαία επέκταση της βιομηχανικής δραστηριότητας.

Το 1750 ο παγκόσμιος πληθυσμός έφτανε τα 730 εκατομμύρια. Οι θέσεις του Μάλθους διαφοροποιούνταν ριζικά από την κυρίαρχη οικονομική ορθοδοξία της εποχής του, που έτεινε να βλέπει την αύξηση του πληθυσμού ως πηγή νέου πλούτου.

Ο Μάλθους επικαλούνταν το παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών, όπου –και εξαιτίας της σχετικής αφθονίας των φυσικών πόρων– ο πληθυσμός διπλασιάστηκε μέσα σε 25 χρόνια.

Σύμφωνα με τον Μάλθους, η γρήγορη αύξηση του αγγλικού πληθυσμού οφειλόταν κυρίως στη μεγάλη γονιμότητα των φτωχών τάξεων, των οποίων η πείνα και η αθλιότητα μετριαζόταν από τα –ισχνά και διόλου γενναιόδωρα άλλωστε– βοηθήματα που καθιέρωσαν οι «Νόμοι για τους φτωχούς».

Ο Μάλθους πρότεινε την κατάργηση αυτής της νομοθεσίας, προκειμένου να υποχρεωθούν οι φτωχοί να κάνουν λιγότερα παιδιά. Στη δεύτερη έκδοση του έργου του, ο Μάλθους διατύπωνε την πρόταση οι φτωχοί να καθυστερούν τον γάμο μέχρις ότου αποκτήσουν τα αναγκαία μέσα διαβίωσης. Στο μεταξύ, οι μελλοντικοί γεννήτορες θα έπρεπε να συμπεριφέρονται ενάρετα και να απέχουν από σεξουαλικές επαφές, αφού θα γνώριζαν ότι δεν θα μπορούσαν να συντηρούν τα παιδιά που ενδεχομένως θα αποκτούσαν.

Σύμφωνα με τον Μάλθους, αυτή η ηθική εγκράτεια, εκτός του ότι θα οδηγούσε σε πιο ευτυχισμένους γάμους (!), θα συνέβαλλε και στη βελτίωση των συνθηκών ζωής των φτωχότερων τάξεων. Προφανώς για θρησκευτικούς λόγους, ο κληρικός Μάλθους δεν εξέταζε την πιθανότητα να αναζητηθούν άλλα «τεχνικά» εργαλεία για τον έλεγχο των γεννήσεων.

Σε αυτή τη δεύτερη έκδοση του 1803 διαβάζουμε και την ακόλουθη απειλητική φράση:

«Ενας άνθρωπος που γεννιέται σε έναν κόσμο τον οποίο ήδη κατέχουν άλλοι, αν δεν μπορεί να έχει τα μέσα διαβίωσης από τους γονείς του, από τους οποίους έχει δικαίωμα να τα ζητάει, και αν η κοινωνία δεν έχει ανάγκη την εργασία του, δεν έχει κανένα δικαίωμα να ζητάει ούτε καν μια μικρή μερίδα φαγητού, δεν έχει καν λόγο να υπάρχει σε έναν τέτοιο κόσμο. Στο πλούσιο συμπόσιο της φύσης δεν υπάρχει μια κενή θέση γι’ αυτόν. Η φύση τού λέει να φύγει, και θα εκτελέσει αμέσως τις εντολές της, αν αυτός δεν μπορεί να βασιστεί στη συμπόνια κάποιου από τους συνδαιτυμόνες. Και αν κάποιος από τους συνδαιτυμόνες σηκωθεί και του παραχωρήσει τη θέση του, άλλοι αποκλεισμένοι θα εμφανιστούν αμέσως για να ζητήσουν την ίδια χάρη και συνεπώς, πολύ γρήγορα, η αίθουσα του συμποσίου θα γεμίσει με ικέτες. Η τάξη και η αρμονία του συμποσίου θα διαταραχθούν, η αφθονία που υπήρχε πριν θα μετατραπεί σε σπάνιν και η ευτυχία των φιλοξενούμενων θα καταστραφεί από το θέαμα της αθλιότητας και από την πείνα, που θα υπάρχει σε όλες τις γωνιές της αίθουσας».

Αυτή η σκληρή φράση του αποκλεισμού των φτωχών προκάλεσε αντιδράσεις και πολεμικές και ο Μάλθους την αφαίρεσε από όλες τις μεταγενέστερες εκδόσεις. Ο Κοντορσέ δεν μπορούσε να απαντήσει στον Μάλθους (είχε αυτοκτονήσει μέσα στη φυλακή το 1794).

Ο Γκόντγουιν, όμως, χωρίς να χάσει χρόνο, απάντησε το 1798 ανασκευάζοντας τα μαλθουσιανά επιχειρήματα. «Ο δηλωμένος στόχος των γραπτών του κυρίου Μάλθους –σημείωνε ο Γκόντγουιν– ήταν να αποδείξουν πόσο ολέθριο λάθος κάνουν όσοι έχουν σκοπό τη σημαντική και ουσιαστική βελτίωση της ανθρώπινης κοινωνίας».

Παρά τις αδυναμίες και τις ελλείψεις του, το βιβλίο του Μάλθους διατηρεί την αξία του, καθώς εισήγαγε στη δημόσια συζήτηση το πρόβλημα των ορίων της ανάπτυξης και της εξάντλησης των φυσικών πόρων.

Η συζήτηση αυτή συνεχίζεται και σήμερα, αντιπαραθέτοντας τους θιασώτες της προόδου και της ατέρμονης ανάπτυξης στους νεομαλθουσιανούς, που υποστηρίζουν ότι οι πόροι της γης δεν είναι απεριόριστοι και ότι η συνεχής αύξηση του πληθυσμού συνεπάγεται μια δραστική μείωση των διαθέσιμων πόρων για τις μελλοντικές γενεές.