Αόρατα αρχαία στον Πειραιά

Ένας σύντομος οδηγός στα διάσπαρτα ερείπια που μαρτυρούν την ιστορικότητα της πόλης-λιμανιού.

Πριν από ενάμιση χρόνο, το ΚΑΣ ανακήρυξε το εντός των τειχών κομμάτι του Πειραιά αρχαιολογικό χώρο. Κι αν οι ανασκαφές που πραγματοποιούνται λόγω της επέκτασης του τραμ και της γραμμής 3 του μετρό βοηθούν να αναβαθμιστεί το προφίλ της πόλης, η απόφαση του ΚΑΣ από συμβολικής

άποψης είναι ίσως πιο σημαντική, γιατί έρχεται να αναγνωρίσει και να επισφραγίσει την αξία του Πειραιά. Ο οποίος τι ήταν; Η ναυτική βάση της αρχαίας Αθήνας. 

O Πειραιάς είναι ένα από τα σπουδαιότερα αρχαιολογικά παλίμψηστα του κόσμου. Παρότι τα αρχαία του κατάλοιπα δεν διαθέτουν ινσταγκραμική φωτογένεια, το μόνο που χρειάζεται είναι λίγη φαντασία, ίσως κι ένας χάρτης, για να σχηματίσεις στο μυαλό σου την εικόνα του. Υπολείμματα από –κάποτε πανίσχυρα– τείχη, σπασμένοι κίονες και άλλα αρχαία μνημεία ξεπροβάλλουν από τη γη του Πειραιά και τρυπάνε το δέρμα του σαν πλάκες στεγόσαυρου. Φυσικά, υπάρχουν μνημεία που στη μάχη με τη σύγχρονη ανοικοδόμηση του Πειραιά βγήκαν χαμένα, όπως το Θέατρο του Διονύσου, που βρισκόταν στη βάση του λόφου της Καστέλλας, πίσω από το Μικρολίμανο. Ευτυχώς, τη μάχη κέρδισαν πολλά ακόμα μικρότερα μνημεία, λιγότερο φημισμένα και γι’ αυτό ίσως πιο γοητευτικά.  

(Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ) 

  

«Ο Πειραιάς είναι σαν την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη», αναφέρει ο Γιώργος Πέππας, αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων, ο οποίος γνωρίζει την πόλη σαν την παλάμη του. «Και στα τρία αυτά μέρη υπάρχει μια πόλη κάτω από την πόλη, που μετράει 2.000 χρόνια ζωής, ίσως και περισσότερα». Και παρότι οι τωρινές ανασκαφές που πραγματοποιούνται με αφορμή τα συγκοινωνιακά έργα μπορεί να φώτισαν περισσότερο αυτή την υπόγεια πόλη, οι αρχαιολόγοι γνώριζαν εδώ και καιρό την ύπαρξή της. Κάποια από τα πιο γνωστά ευρήματα, όπως τα εκπληκτικά χάλκινα αγάλματα του Απόλλωνα και της Αθηνάς που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά, αποκαλύφθηκαν, λόγω κατασκευαστικών έργων, το 1959. Και γι’ αυτό πρέπει μάλλον να ευχαριστήσουμε τον διαβολικό Ρωμαίο δικτάτορα Σύλλα, υπεύθυνο για την ισοπέδωση μεγάλου μέρους του Πειραιά στη διάρκεια της πολιορκίας της Αθήνας το 87-86 π.Χ. Όσοι κατάφεραν να επιβιώσουν από αυτό το όργιο βίας έκρυψαν ό,τι μπορούσαν σε πηγάδια και δεξαμενές, ώστε να μην τα καπηλευτούν οι Ρωμαίοι: πήλινα σπαράγματα, καθημερινά αντικείμενα και αγάλματα (κάποια από τα οποία είναι φτιαγμένα από ασυνήθιστα υλικά, όπως χαλκό ή ξύλο).   

Βέβαια, πλην λίγων εξαιρέσεων, ο επισκέπτης «συναντά» τα μνημεία του Πειραιά με πολύ διαφορετικό τρόπο από ό,τι το κάνει σε άλλες πόλεις. «Ο Ιάκωβος Δραγάτσης ήταν ο πρώτος αρχαιολόγος που ανέσκαψε την πόλη, στα τέλη του 19ου αιώνα. Όμως τα πράγματα δεν ήταν όπως στην Αθήνα, όπου ο Παυσανίας και ο Στράβωνας μας βοηθούν να καταλάβουμε πού βρισκόταν το καθετί. Για τον Πειραιά έχουμε λιγότερες –και λιγότερο ακριβείς– πληροφορίες», αναφέρει ο Πέππας.

Και παρότι ο αρχαιολογικός καμβάς του Πειραιά δείχνει αφαιρετικός και η απουσία εμβληματιικών μνημείων είναι αισθητή, υπάρχουν άπειροι θησαυροί για τους σύγχρονους Ιντιάνα Τζόουνς, γεγονός που σχετίζεται με την ίδια τη δημιουργία του Πειραιά. Οι Αθηναίοι χρειάζονταν μια οχυρωμένη ναυτική βάση που θα περιλάμβανε τα τρία λιμάνια της χερσονήσου: Κάνθαρο (το σημερινό κεντρικό λιμάνι), Ζέα και Μουνιχία (το σημερινό Μικρολίμανο, όπου στις μέρες μας αράζουν σκάφη αναψυχής, όπως και στη Ζέα). Τα Μακρά Τείχη είχαν ήδη δημιουργήσει έναν οχυρωμένο δρόμο μεταξύ Αθήνας και Πειραιά. Καιρό πριν από αυτό, η Αθήνα είχε μετατραπεί από πολίχνη της Αρχαϊκής Περιόδου σε πόλη, κάτι που όμως συνέβη χωρίς ιδιαίτερο σχεδιασμό. Για τον Πειραιά η επιθυμία ήταν διαφορετική: έπρεπε να φτιαχτεί βάσει σχεδίου, να διαθέτει σπίτια για τους εμπόρους, εγκαταστάσεις για όσους θα επάνδρωναν τις τριήρεις, αλλά και εγκαταστάσεις για τα ίδια τα πλοία (νεώσοικοι), ίχνη των οποίων βλέπουμε μέχρι σήμερα.    

(Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ) 

 

Καταλυτικό πρόσωπο για την ανοικοδόμηση του Πειραιά ήταν ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος, αρχιτέκτονας και πολεοδόμος (μεταξύ άλλων), στον οποίο απευθύνθηκαν οι Αθηναίοι στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. «Στην περίπτωση του Ιππόδαμου δεν είχες μόνο ένα πρόσωπο που σχεδίαζε τα πάντα, όπως συμβαίνει με τους σημερινούς starchitects. Ανήκε και ο ίδιος σε μια επιτροπή. Ας μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για μια περίοδο ριζοσπαστικών δημοκρατικών φρονημάτων στην Αθήνα – ποτέ δεν αποφάσιζε μόνο ένας», σημειώνει ο Πέππας. «Οι Αθηναίοι θέλησαν να δημιουργήσουν αυτή τη νέα πόλη σύμφωνα με τις ιδέες του Ιππόδαμου. Σχεδίασαν τον κεντρικό δρόμο, συνδέοντάς τον με δύο κύριες πύλες. Οι δρόμοι σχημάτιζαν έναν σταυρό, με σημείο τομής το κέντρο της πόλης. Για τους δημόσιους χώρους, την αγορά, τις συνοικίες οι αποφάσεις ελήφθησαν μετά».   

Τα χρόνια εκείνα, υλικό κατασκευής ήταν η πέτρα, που είχε διάρκεια στον χρόνο. Παρά τις καταστροφές του Σύλλα, παρά το πέρασμα αιώνων, τα θεμέλια του κλασικού Πειραιά δεν έχουν εξαφανιστεί. «Αυτό που κερδίσαμε από τις πρόσφατες εκσκαφές του τραμ είναι ότι εστιάσαμε καλύτερα σε συγκεκριμένες τοποθεσίες και δρόμους της Ιπποδάμειας Περιόδου. Ένας αρχαιολόγος μας φτιάχνει χάρτη τεχνολογίας GIS, που περιλαμβάνει γραφήματα όλων των ανασκαφών του Πειραιά, επιτρέποντάς μας να δούμε καθαρά το περίγραμμα της κλασικής πόλης». 

Η τεχνολογία μπορεί να διευκολύνει τη ζωή της αρχαιολογικής κοινότητας, όμως –ευτυχώς– δεν μας εξυπηρετεί ιδιαίτερα ως προς το να νιώσουμε τη μαγεία των πέτρινων φαντασμάτων της πόλης. Ένας επιμελητής του Μουσείου Getty της Καλιφόρνια μου είχε πει κάποτε ότι «τα ερείπια αναδεικνύουν την αντίθεση ανάμεσα σε αυτό που έχει χαθεί και σε αυτό που παραμένει ζωντανό, ανάμεσα στον πολιτισμό και στη φύση, και με αυτή την έννοια έχουν κάτι το ποιητικό». Μπορεί να μην προλαβαίνετε να «διαβάσετε» την ποίηση που κρύβουν τα απομεινάρια του παρελθόντος όταν θα τρέχετε να μπείτε στο πλοίο, αξίζει όμως να βρείτε κάποια στιγμή λίγο χρόνο για να εξερευνήσετε τα παρακάτω «ερείπια τσέπης» που συνδιαμορφώνουν τη φυσιογνωμία του σημερινού Πειραιά: ενός μυθικού τόπου όπου η θάλασσα έχει παντρευτεί το μυστήριο. 

ΟΔΗΓΟΣ

Νεώσοικοι της Ζέας

Όταν ο Πειραιάς λειτουργούσε ως ναυτική βάση της Αθήνας, υπήρχαν εκατοντάδες νεώσοικοι στα λιμάνια της Μουνιχίας (Μικρολίμανου) και της Ζέας. Πρόκειται για πέτρινα υπόστεγα, μήκους 50 μ. και ύψους 8 μ., στα οποία ελλιμενίζονταν οι πολεμικές τριήρεις. Σήμερα, τα πιο καλοδιατηρημένα υπολείμματα των αρχαίων νεώσοικων βρίσκονται στη Ζέα, κάτω από σύγχρονες πολυκατοικίες.
Πού: Στην Ακτή Μουτσοπούλου, μεταξύ των οδών Θρασυβούλου και Σηραγγείου. Υπάρχουν επεξηγηματικές πινακίδες.

Σκευοθήκη του Φίλωνος

(Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ) 

Οι επισκέπτες του Επιγραφικού Μουσείου της Αθήνας μπορούν να πάρουν μια ιδέα για το πόσο σημαντική ήταν η Σκευοθήκη του Φίλωνος στον Πειραιά, από τη μαρμάρινη στήλη στην οποία αναγράφονται αναλυτικά οι τεχνικές λεπτομέρειες κατασκευής της. Η Σκευοθήκη ήταν, ουσιαστικά, μια αποθήκη για τον εξοπλισμό (κουπιά, κατάρτια κ.λπ.) των 134 πλοίων του αθηναϊκού στόλου. Οι ανασκαφές του 1988-89 αποκάλυψαν ένα μακρόστενο ορθογώνιο κτίριο με αέτωμα, ξύλινη στέγη και δύο πόρτες στις δύο στενές πλευρές, τεράστιο σε μέγεθος. Τα ερείπια σήμερα είναι καλυμμένα με κληματσίδες. 
Πού: Στην οδό Υψηλάντου, πίσω από τον μεγάλο Σκλαβενίτη.

Μακρά Στοά

Είναι περιφραγμένη, κι έτσι μετά βίας μπορείτε να τη δείτε, παρότι βρίσκεται σε πολύ κεντρική τοποθεσία, ένας κρυμμένος θησαυρός μπροστά στα μάτια μας. Η Μακρά Στοά ήταν σιταποθήκη στα χρόνια της κλασικής Αθήνας. Κρυφοκοιτάξτε από την περίφραξη τα πέτρινα θεμέλια ανάμεσα στο ακούρευτο γρασίδι.  
Πού: Γωνία Ακτής Ποσειδώνος και Δημητρίου Γούναρη.

Ελληνιστικό Θέατρο Ζέας

Ακολουθώντας τα πρότυπα του Θεάτρου του Διονύσου που βρίσκεται κάτω από την Ακρόπολη, το θέατρο της Ζέας χτίστηκε τον 2ο αι. π.Χ. με υλικό κατασκευής τον πειραϊκό λίθο. Σήμερα ξεχωρίζουν τα θεμέλια της σκηνής, αλλά και η ορχήστρα.    
Πού: Στον εξωτερικό χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά.

Αστικές Πύλες

Πρόκειται για την –πολύ σημαντική– αρχαία είσοδο στον Πειραιά, την οποία θα χάσετε αν κινηθείτε μόνο στο παραλιακό κομμάτι της πόλης. Οι πύλες (πλέον ερείπια) βρίσκονταν στο τερματικό σημείο δύο αρχαίων δρόμων που συνέδεαν την Αθήνα με το οχυρωμένο λιμάνι – ο ένας δρόμος ήταν ανάμεσα στα Μακρά Τείχη, ο άλλος ήταν έξω από αυτά και τελείωνε εδώ, στις Αστικές Πύλες.
Πού: Στη γωνία των οδών Συντάγματος Πεζικού και Πύλης.

Ηετιώνεια Πύλη

Στη βόρεια πλευρά του λιμανιού (Κάνθαρος), εκεί όπου αγκυροβολούν τα καράβια της Κρήτης, υπάρχει μια πλαγιά γεμάτη αρχαιότητες – όχι τσέπης, παρ’ όλα αυτά δυσδιάκριτες. Πρόκειται για υπολείμματα από τείχη τόσο της Κονώνειας όσο και της Θεμιστόκλειας Περιόδου, αν και οι στρογγυλοί πέτρινοι πύργοι (απομεινάρια της Ηετιώνειας Πύλης) ανήκουν μάλλον στην Ελληνιστική Περίοδο. 
Πού: Στον λόφο απέναντι από την Ε2 (είσοδος από την οδό Κανάρη, προτιμότερο να πάτε με ταξί).

Πλατεία Ροντήρη

(Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ) 

Ο αρχαιολογικός χώρος της πλατείας Ροντήρη σχετίζεται με το ρωμαϊκό παρελθόν του Πειραιά, που ήρθε στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια της κατασκευής του Δικαστικού Μεγάρου τη δεκαετία του ’80. Τα ερείπια που είναι ορατά σήμερα (μόνο όμως από το πεζοδρόμιο, γιατί υπάρχει περίφραξη) χτίστηκαν πάνω στα θεμέλια του Πειραιά της Ιπποδάμειας Περιόδου.  
Πού: Στη γωνία των οδών Σκουζέ και Ηρώων Πολυτεχνείου.

Πλατεία Τερψιθέας

(Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ) 

Για την ακρίβεια, το μνημείο βρίσκεται δίπλα στην πλατεία Τερψιθέας, στο νοτιοδυτικό άκρο. Εν συντομία, αυτό που ήρθε στο φως από ανασκαφές, κυρίως της δεκαετίας του ’90, ήταν ακόμη ένα αρχαίο οικοδομικό τετράγωνο με ευδιάκριτα τμήματα συνοικιών από την Ιπποδάμεια Περίοδο, όπως και ερείπια μιας μεταγενέστερης ρωμαϊκής βίλας. Βρέθηκαν νομίσματα του 5ου-4ου αι. π.Χ., πήλινα αγάλματα του Έρωτα, αναθηματικοί ναΐσκοι της Κυβέλης και μαρμάρινα αγαλματίδια της Αφροδίτης.  
Πού: Στη γωνία των οδών Σκουζέ και Περικλέους.

Τάφος του Θεμιστοκλή

(Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ) 

Το πρώτο πράγμα που πρέπει να γνωρίζετε για τον τάφο του Θεμιστοκλή είναι ότι μπορεί να μην είναι ο πραγματικός τάφος του Θεμιστοκλή, αυτού του σπουδαίου στρατηγού που οδήγησε την Αθήνα στη νίκη ενάντια στους Πέρσες στη Μάχη της Σαλαμίνας. Για πολλά χρόνια, τα πέτρινα κυκλικά ερείπια που θεωρείται ότι φιλοξενούν τον τύμβο ήταν αθέατα, επειδή βρίσκονταν στον χώρο του εργοστασίου Λιπασμάτων.
Πού: Στη Δραπετσώνα, απέναντι από τη θάλασσα.

– Anthony Grant