Μια ανατρεπτική «ανάγνωση» της ζωφόρου του Παρθενώνα

«Η ζωφόρος του Παρθενώνα ενσωματώνει μία από τις υπέρτατες αξίες των αρχαίων Αθηνών: τη θυσία για το συλλογικό καλό». Αυτό ήταν ένα από τα πρώτα πράγματα που επισήμανε η Αμερικανίδα αρχαιολόγος Τζόαν Κόνελι, στην παρουσίαση του βιβλίου της «Το αίνιγμα του Παρθενώνα», που έγινε χθες παρουσία του Αμερικανού πρέσβη κ. Πιρς, στο αμφιθέατρο του Μουσείου της Ακρόπολης. 

Την λαμπρή πομπή των Παναθηναίων παρουσιάζει η ζωφόρος του Παρθενώνα, ή μια τραγική σκηνή από τη μυθολογία της αρχαίας Αθήνας; Οι περισσότεροι συγκλίνουν προς την πρώτη άποψη. Ωστόσο,  στο βιβλίο της «The Parthenon enigma. Α journey into legend» (Το αίνιγμα του Παρθενώνα, ένα ταξίδι στο μύθο) η καθηγήτρια Κλασικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Joan Breton Connelly, διατείνεται πως πρόκειται για απεικόνιση μιας θυσίας: μια από τις κόρες του Ερεχθέα προετοιμάζεται για να θυσιαστεί οικειοθελώς. (Οι αδερφές της θα την ακολουθήσουν σε αυτή την επιλογή). 

Ο καθηγητής Άγγελος Χανιώτης, που έχει γράψει και τον πρόλογο, και η ίδια η συγγραφέας, ανέπτυξαν τις αμφιβολίες ως προς την επικρατέστερη ερμηνεία της ζωφόρου καθώς και το μικρό εύρημα που ώθησαν την συγγραφέα να δώσει τη συγκεκριμένη ερμηνεία.

Στη μελέτη της αυτή, η δρ Κόνελι υποστηρίζει μια νέα, αν μη τι άλλο, πολύ ενδιαφέρουσα ερμηνεία των παραστάσεων της ζωφόρου που κοσμεί ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία του παγκόσμιου πολιτισμού. 

Επί δύο και πλέον αιώνες η κρατούσα άποψη για τα εικονιζόμενα στη ζωφόρο του Παρθενώνα είναι πως πρόκειται για την πομπή των Παναθηναίων, την περίφημη γιορτή της αρχαίας Αθήνας που διεξαγόταν προς τιμήν της προστάτιδας θεάς της πόλης. Αν και η θεωρία αυτή παρουσιάζει διάφορα προβλήματα, τα οποία διάφοροι ερευνητές έχουν κατά καιρούς επισημάνει, βρίσκεται ακόμη σε ισχύ, ελλείψει κάποιας πιο ικανοποιητικής ερμηνείας. Εκτός αυτού, όπως χιουμοριστικά επισήμανε και ο διακεκριμένος καθηγητής Αγγελος Χανιώτης στην παρουσίαση, η αμφισβήτηση της παραπάνω παραδοχής μοιάζει για πολλούς περίπου με αμφισβήτηση των Ευαγγελίων.

«Η Joan Breton Connelly θέτει υπό αµφισβήτηση τις πιο θεµελιώδεις πεποιθήσεις µας σε σχέση µε τον Παρθενώνα και τη ζωή στην αρχαία Αθήνα και αναπαριστά την εξέλιξη της Ακρόπολης, του ιερού βράχου, από τα προϊστορικά χρόνια µέχρι τις ένδοξες µέρες της εποχής του Περικλή, παρουσιάζοντας µια πλειάδα ναών, µε κορυφαίο ανάµεσά τους τον Παρθενώνα» σημειώνει ο εκδότης.  Στέκεται ιδιαίτερα  στη θρυλική ζωφόρο, το µήκους 160 µέτρων ανάγλυφο που περιέβαλλε αρχικά το ανώτερο µέρος του ναού, προτού καταστραφεί εν µέρει από την έκρηξη του Βενετού Μοροζίνι τον 17ο αιώνα και προτού τα περισσότερα από τα κοµµάτια που είχαν αποµείνει µεταφερθούν στη Βρετανία (τον 19ο αιώνα).

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, η κ. Κόνελι, βοηθούμενη και από την ερμηνεία ενός παπύρου που ανακαλύφθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’60, προτείνει με το βιβλίο της κάτι καινούργιο. Χάρη σε µια χαµένη κάποτε τραγωδία του Ευριπίδη, η ανακάλυψη της οποίας στο περίβληµα µιας αιγυπτιακής µούµιας των ελληνιστικών χρόνων αποτελεί µία µόνο από τις συναρπαστικές περιπέτειες που ξετυλίγονται στις σελίδες του βιβλίου, η Connelly φέρνει στο φως ένα θαµµένο για πολύ καιρό νόηµα, την ιστορία µιας ανθρωποθυσίας που τοποθετείται στα µυθικά χρόνια της ίδρυσης της πόλης. Η Connelly αποκαλύπτει έναν κόσµο πολύ πιο πλούσιο µέσα σε αυτή την πόλη των φιλοσόφων, ορθολογιστών και ρητόρων, που κατά τις ευρέως διαδεδοµένες ιδέες µας ήταν η Αθήνα. Έναν κόσµο όπου η σύγχρονη σύλληψη της δηµοκρατίας θα ήταν απλώς ακατανόητη.

 «Η πομπή της ζωφόρου δεν είναι αυτή των Παναθηναίων του 5ου π.Χ. αιώνα. Αντιθέτως, το τελετουργικό που εικονίζεται στις πλάκες της και κορυφώνεται στο ανατολικό τμήμα πάνω από την είσοδο του ναού είναι αυτό της θυσίας της κόρης του μυθικού βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα, ο οποίος προχώρησε σε αυτή την τραγική πράξη προκειμένου να σώσει την πόλη από τους ξένους εισβολείς, ακολουθώντας τη συμβουλή του δελφικού χρησμού». 

Τα στοιχεία που κάνουν την κ. Κόνελλι να απορρίπτει την ερμηνεία των Παναθηναίων είναι: στη σκηνή της παράδοσης του πέπλου βλέπουμε έναν γενειοφόρο άνδρα και μια ημίγυμνη φιγούρα ακαθορίστου φύλου αντί για την ιέρεια της Αθηνάς. Δεν βλέπουμε το πεζικό, αλλά το ιππικό της αρχαίας Αθήνας. Λείπουν οι κανηφόροι και οι θαλλοφόροι (γόνοι καλών οικογενειών και σεβάσμιοι γέροντες) και άλλα πολλά. Στηρίζοντας αυτή της την άποψη, η κ. Κόνελι παρουσίασε αρκετά στοιχεία –αναλύονται λεπτομερέστατα στο βιβλίο– που συνηγορούν υπέρ της εκδοχής του μύθου του Ερεχθέα και είναι εναντίον εκείνης της, σύγχρονης με τον Περικλή, πομπής των Παναθηναίων.

Η ζωοφόρος, λοιπόν, σύμφωνα με τη Connely αφηγείται μια πολύ πιο τραγική ιστορία - τη θυσία της κόρης του Ερεχθέα. Κάπου στα 1991 βρισκόταν στην Οξφόρδη για τις ανάγκες μιας επιστημονικής έρευνας, όταν την προσοχή της μαγνήτισε ένα μικρό, άγνωστο απόσπασμα από ένα χαμένο έργο του Ευριπίδη με τον τίτλο «Ερεχθέας». Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Ερεχθέας ήταν ο ιδρυτής βασιλιάς των Αθηνών. Ο Όμηρος τον περιγράφει ως γιο του Ηφαίστου και της Γαίας, η οποία τον παρέδωσε στην Αθηνά για να τον αναθρέψει και εκείνη τον εγκατέστησε στον τότε μικρό ναό της, το μετέπειτα Ερεχθείο, ενώ ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί ότι ο Ερεχθέας και η Αθηνά λατρεύονταν από κοινού στην Αθήνα. 

Κάποτε ο Ερεχθέας βρέθηκε σε πόλεμο με τους Ελευσινίους, σύμμαχος των οποίων ήταν ο βασιλιάς των Θρακών Εύμολπος, γιος του Ποσειδώνα. Μετά από χρησμό του μαντείου των Δελφών ο Ερεχθέας θυσίασε την κόρη του για να σώσει τη νεοϊδρυθείσα πόλη του, την Αθήνα. Αυτή ακριβώς την «καθηλωτική αφήγηση της θυσίας» προτείνει η αρχαιολόγος και καθηγήτρια στο βιβλίο της ως τη λύση του αιώνιου αινίγματος.

Όπως είναι φυσικό, η θεωρία της εικόνας μιας ανθρωποθυσίας πάνω στο μνημείο-απαύγασμα του πολιτισμού, παρ’ όλα τα (λογικότατα) επιχειρήματα υπέρ της, δεν είναι εύκολο να γίνει δημοφιλής – ακριβώς αυτό το γεγονός, άλλωστε, σχολιάστηκε και από κάποιους παρευρισκόμενους χθες. Όπως, ωστόσο, τόνισε η αρχαιολόγος, η εδώ θυσία δεν έχει καμία σχέση με τις ανθρωποθυσίες που συναντάμε σε άλλους πολιτισμούς. «Το ίδιο το δημοκρατικό πολίτευμα των Αθηναίων βασίζεται στην αρχή της θυσίας του κάθε ατόμου για το καλό του συνόλου. Και ο γενεαλογικός μύθος του Ερεχθέα και της γυναίκας του Πραξιθέας, που θυσιάζουν την κόρη τους, δείχνει ακριβώς αυτή την ενότητα που ένιωθαν οι Αθηναίοι τόσο με τον τόπο τους όσο και με τις αξίες των ηρώων προγόνων τους». Δεν γνωρίζουμε αν η θεωρία της δρος Κόνελι, η οποία παρεμπιπτόντως δήλωσε ένθερμα την υποστήριξή της στην επανένωση των γλυπτών του Παρθενώνα υπό τη σκέπη του Μουσείου της Ακρόπολης, θα υιοθετηθεί τελικά κάποια στιγμή ως επίσημη. 

«Το βιβλίο της Joan Connelly απευθύνεται σε πολλαπλούς αποδέκτες» λέει ο Άγγελος Χανιώτης. «Για το ευρύ κοινό είναι µια καλογραµµένη ανάλυση των µύθων και του τοπίου της Αττικής και των αξιών των κατοίκων της. Για τους ειδικούς είναι µια πρόσκληση, βλέποντας τον Παρθενώνα και τα γλυπτά του από µια διαφορετική οπτική γωνία, να συµβάλουν στην καλύτερη κατανόησή του. Αλλά και για όσους επιλέξουν να επιµείνουν στην άποψη ότι η ζωφόρος του Παρθενώνα απεικονίζει την παναθηναϊκή ποµπή είναι µια πρόκληση να υποστηρίξουν την άποψη αυτή µε βάσιµα επιχειρήµατα κι όχι µε θρησκευτική πίστη. Τέλος, καταδεικνύοντας τη στενή σύνδεση µνηµείου, γλυπτών και τοπίου, η συγγραφέας, αρχαιολόγος µε σηµαντική προσφορά στην καταπολέµηση του παράνοµου εµπορίου αρχαιοτήτων, καταθέτει το ουσιαστικότερο επιχείρηµα για την επανένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης».

Αποκορύφωμα αρχιτεκτονικής τελειότητας, πρότυπο αισθητικής και κλασικής ομορφιάς, κορυφαίο σύμβολο της Δημοκρατίας, ο Παρθενώνας, κατά τη συγγραφέα, έχει ενσωματωθεί ως φόρμα στην ελληνική αρχιτεκτονική του 19ου αιώνα και αργότερα, στο σχεδιασμό κυβερνητικών και δημόσιων κτιρίων. «Δικαστήρια, ταχυδρομεία, τράπεζες, βιβλιοθήκες, μουσεία και σχολεία έχουν αγκαλιάσει το στυλ Παρθενώνα ως μέσο προβολής ενός συνόλου αξιών, που παραπέμπουν στην περίοδο άνθησης της Δημοκρατίας στην Αθήνα». 

«Η περίπτωση των γλυπτών του Παρθενώνα είναι μοναδική» τονίζει η κ. Κόννελι. «Δεν δημιουργήθηκαν ξεχωριστά, δεν είναι αυτόνομα έργα τέχνης. είναι μέρος ενός κτιρίου, αυτού που εξακολουθεί να βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας σήμερα. Αντανακλούν την ιστορία των αρχαίων, αφηγούνται μια ιστορία και μια θρησκεία. Είναι όλα ένα ενιαίο σύνολο. Και δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί η ιστορία που αφηγούνται εφόσον είναι διασπασμένα». 

Αρκετοί ακαδημαϊκοί, όπως ο κ. Χανιώτης, αλλά και άλλοι από το εξωτερικό φαίνεται να έχουν πειστεί ήδη. Σε αυτή την περίπτωση πάντως, αρκετά μουσεία της Ευρώπης θα πρέπει να αλλάξουν τα ταμπελάκια τους...

Πηγή: Αιμ. Χάρμπης, Καθημερινή , Αντ.Καρατάσου, Liberal

 http://anaskafi.blogspot.com/2016/05/blog-post_21.html#ixzz49CtRSAs8