ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ : τα στοιχεία εκείνα που μας παρέχουν άμεσα ή έμμεσα , δικανικές πληροφορίες για τα περιεχόμενα των νομικών κανόνων ή της ειδικότερης εννοιολογικής φύσεως του δικαίου σε δεδομένο τόπο και χρόνο . Οι πηγές του δικαίου χωρίζονται σε άμεσες και έμμεσες .

ΑΜΕΣΕΣ ΠΗΓΕΣ (προσδιορίζουν σε πρωτότυπη βάση το περιεχόμενο του κανόνα – αμεσότητα σε τόπο ή χρόνο).

Α) Επιγραφές από λίθο, μέταλλο, ξύλο, πάνω στα οποία χαράζονταν τα δικανικά κείμενα με τον φοινικικό, αριστερόστροφο τρόπο που κατευθυνόταν από αριστερά προς τα δεξιά (γραφή «βουστροφηδόν»).

Κλασικές καταγραφές νόμων :

1. Του πολιτειακού νόμου της Κρητικής Δρηρού 650 – 600 π.Χρ.
2. Της πολιτειακής ρήτρας Χίου 575 – 500 π.Χρ. (δικαστικές δικαιοδοσίες δημοσίης βουλής)
3. Της Σολώνειας νομοθεσίας . «Άξονες» και «κύρβεις» .
4. Της επαναχαράξεως το 409 – 408 π.Χρ. από τους «αναγραφείς» Αθηναίους.
5. Της Επανακωδικοποιήσεως των «αρχαίων νόμων» 403 – 402 π.Χρ.
6. Της Δωδεκάδελτης Επιγραφής της Γόρτυνας .

Β) Πάπυροι : θεμελιακής σημασίας δικανικές πηγές και καλύπτουν χρονικά την περίοδο από την Αίγυπτο (3000 π.Χρ.) έως αυτή του Ελληνιστικού Δικαίου (4^ος αι. π.Χρ.) . Κατασκευάζεται από θάμνο και είχε σχήμα κυλίνδρου .

Γ) Περγαμηνές : κατασκευάζονται από δέρμα και παραγκώνισαν την χρήση παπύρου μετά τον 4^ο αι. μ.Χρ. σε λειτουργικά, εκκλησιαστικά, λογοτεχνικά και δικανικά στοιχεία .

ΕΜΜΕΣΕΣ ΠΗΓΕΣ : στοιχεία συμπληρωματικά ή αναπληρωματικά των άμεσων πηγών . Περιέχουν δικαιικές, ιστορικές πληροφορίες για θεσμούς, νομικές καταστάσεις, δικανικές σχέσεις, παρεχόμενες πλαγίως . Δεν υπάρχει δυνατότητα άμεσης πρόσβασης σ’αυτές και εμφανίζονται προβλήματα ελλιπούς αναφοράς ιδίως όταν υπεισέρχεται προσωπική αξιολόγηση . Για την ασφαλή δικαιική γνώση κρίνεται απαραίτητος ο συνδυασμός με άλλες άμεσες πηγές . Αποτελούν όμως ένα από τα βασικότερα στοιχεία ερμηνείας των κανόνων, στην αφορμή (occasion legis) και την αιτία (ratio legis).

Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΖΑΛΕΥΚΟΥ

Νομοθέτης των Επιζαφύριων Λοκρών (ελληνική αποικία της Μ.Ελλάδος στην Κάτω Ιταλία) . Οργάνωσε την νομοθεσία του , γνωστή για τις αυστηρές ρυθμίσεις της.

* Περιεχόμενο Ποινικού δικαίου του Ζάλευκου

Βασισμένη στον Δημοσθένη , κατά Τιμοκράτους , αρχή του αντιπεπονθότος ή ανταποδόσεως . Προερχόμενη από τον ιστορικό έφορο (πληροφορία από τον Στράφωνα) Ο Ζάλευκος θεσπίζει τον περιορισμό της ελεύθερης επιβολής των ποινών . (προάγγελος του “nullum crimen nulla poena sine lege”) .

*Οι κυριότερες ρυθμίσεις που εμπεδώνουν την ουσιαστική γνώμη περί των Ιδεών και αντιλήψεων Δικαίου :

• Έμμεση τροποποίηση της επιβαλλόμενης ποινής της τυφλώσεως κατά μοιχών.
• Καθιέρωση ειδικού άρχοντα, του «κοσμόπολη», με αρμοδιότητα τη μορφή αυθεντικής ερμηνείας των νόμων .
• Καθιέρωση της απαγορεύσεως εκποιήσεως της γης εκτός ,αν υπήρχε άφευκτος ανάγκη .
• Απαγόρευση της έγγραφης καταρτίσεως δανειστικών συμβολαίων .
• Περιορισμός της πολυνομίας για να αποφύγει μια άκαιρη τροποποίηση των νομοθετικών διατάξεων .
• Περιορισμός της γενικότερης ακόλαστης διαβίωσης των γυναικών .

ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΧΑΡΩΝΔΑ

Αναφέρεται θεωρητικά στην δικαιική οργάνωση της Κατάνης της Σικελίας  . Εξαιτίας όμως της ασάφειας των έμμεσων πηγών της , αποδίδει την νομοθεσία των Θουρίων , παρά της Κατάνης . Θεωρείται ο πρώτος που χρησιμοποιεί την συγκριτική μέθοδο για την διαμόρφωση των ειδικότερων ρυθμίσεων της νομοθεσίας του .

Οι «δίκες ψευδομαρτύρων : μόνη πρωτοτυπία του Χαρώνδα (σύμφωνα με τον Αριστοτέλη) .

Καθιερώνει τον δικονομικό όρο «επίσκηψις» : καταγγελία που αποτελεί εισαγωγικό δικονομικό στοιχείο για την δίκη κατά των ψευδομαρτύρων , αργότερα εισάγεται στο αττικό δίκαιο για κάθε είδους ψευδομαρτυρίας για την αποκατάσταση κάθε είδους βλάβης που  προξενήθηκε στον αντίδικο .

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ

Α) Περί των «ομοσιπύων» (ομοτράπεζος = ομόσιτος): θεσμός της κοινοκτημοσύνης .

Β) Η «περί της των ορφανών φυλακής» : ερμηνευτικά προβλήματα στο αρχαίο Ελληνικό Κληρονομικό δίκαιο .

Γ) Η «περί της μητριάς» .

Δ) Η ιδιαίτερη ενισχυτική διάταξη του «οίκου» : «η γαρ φύσις τεκνοποιίας ένεκεν ουκ ακολασίας εποίησεν την σποράν» . 

Ε) «Γυναίκα δε σωφρωνείν χρη και το μη προσδέχεσθαι συνουσίαν , ασεβή παρ’άλλων ανδρών» .

ΣΤ) Η «περί των επικλήρων» διάταξη : ρύθμιση γενική της νομικής θέσης των γυναικών , μόνες στον οικογενειακό κλήρο χωρίς άρρενες συγγενείς .

ΣΥΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ

(ρυθμίσεις που προσδιορίζουν το χρονικό πλαίσιο ή την προθεσμία καταρτίσεως της δικαιοπραξίας) .

Αναφορά στον θεσμό του αρραβώνα .

Η έννοια της κύριας αγοραπωλησίας : ισχυρή – υποχρεωτική για αγοραστή-πωλητή μετά τον αρραβώνα .

ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ

1. «Επίσκηψις»
2. Δίκη κακομιλίας (αποτροπή κακομιλιών) – κακών συναναστροφών .

ΠΟΙΝΕΣ

1. Αποκλεισμός από την άσκηση δημοσίων αξιωμάτων .
2. Οι συκοφάντες περπατούν στεφανωμένοι με μυρίκη και να τους βλέπουν οι άλλοι πολίτες .
3. Οι λιποτάκτες πηγαίνουν 3 μέρες στην αγορά με γυναικεία ενδύματα .
4. Επιβολή αυστηρού προστίμου στους εύπορους πολίτες που απουσιάζουν από τα καθήκοντά τους και άδεια ή μικρό πρόστιμο στους απόρους να απουσιάζουν .
5. Πολιτική «αρά» , στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων .

ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ

Πολιτεία στρατοπέδου με κύρια πολιτική αρετή  την πολεμική .

Ο Λυκούργος ο νομοθέτης της πολιτείας με τις «ρήτρες» .

Μεγάλη ρήτρα : τέλη 8^ου – αρχές 7^ου αι. π.Χρ. (κατανομή του πληθυσμού των Σπαρτιατών , οριοθέτηση των πολιτειακών οργάνων της Σπάρτης)

ΟΡΓΑΝΑ

Δύο (2) Βασιλείς : με τα ίδια καθήκοντα , προερχόμενοι από τα δύο αρχέγονα γένη , τους Αγιάδες και τους Ευρυπωντίδες . Δικαιοδοσία σε ιερατικά και στρατηγικά έργα . Μαζί με την γερουσία η άσκηση του δικαιώματος συγκλήσεως και διαλύσεως της «Απέλλας» . Δικαστικές αρμοδιότητες στα θέματα οικογενειακού δικαίου (υιοθεσίες τέκνων) .

ΓΕΡΟΥΣΙΑ : Η ανώτατη μαζί με τους δύο βασιλείς πολιτική αρχή , ισόβια και ανεύθυνη με αριθμό 28 μελών με ηλικία άνω των 60 . Η αρχή των Γερόντων επέφερε ισορροπία στο πολίτευμα . Η πολιτεία αιωρούνταν πάντα μεταξύ της τυρρανίδας και της οχλοκρατίας . Δικαιοδοσία «κρίσεως» μελών από την εκκλησία (την συνέλευση των Σπαρτιατών) . Διαφωνία του Αριστοτέλη ισοβίως (λόγω του πνευματικού γήρατος – ανεύθυνο των γερόντων).

Αρμοδιότητες : i) σύγκληση και διάλυση της Εκκλησίας του Δήμου , ii) προβούλευση νόμων πριν την υποβολή στην Απέλλα , iii) δικαστικές αρμοδιότητες : α) επιβολή ποινής θανάτου και εξορίας , β) συμμετοχή στην ειδική σύνθεση του δικαστηρίου που δικάζει τους βασιλείς .

ΑΠΕΛΛΑ : Συνέλευση των πολιτών της Σπάρτης . Ένα από τα βασικά όργανα .

Δικαίωμα του «απελλάζειν» (συμμετοχή σε νομοθετημένη συνέλευση πολιτών) : συνερχόταν σε τακτά χρονικά διαστήματα . ΔΕΝ έχει δικαίωμα τροποποίησης ή συμπλήρωσης των νόμων αλλά μόνο δικαίωμα επιδοκιμασίας ή απόκρουσης των προτάσεων . Συμμετείχαν όλοι οι Σπαρτιάτες άνω των 30 με πολιτικά δικαιώματα αφού είχαν ασκηθεί στην πολεμική αγωγή .

Αρμοδιότητες : i) συναγωγή κρίσεως στις προτάσεις , ii) λήψη αποφάσεων για κήρυξη πολέμου , σύναψη συνθηκών και ειρήνης , εκλογή μελών γερουσίας και απελευθερωτικές πράξεις «ειλώτων» .

ΕΦΟΡΟΙ : μεταγενέστερος θεσμός της μεγάλης ρήτρας . Ο ένας ήταν ο «επώνυμος έφορος της πόλεως» . Ίσχυε η αρχή της πλειοψηφίας και η εκλογή γινόταν από τον δήμο .

Αρμοδιότητες : i) θέματα διοικητικά , δικαστικά , ii) άσκηση πολιτικής εξουσίας .

Δικαίωμα σύγκλησης και διεύθυνσης των εργασιών της «Απέλλας» και της Γερουσίας.

ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΜΙΚΡΩΝ ΡΗΤΡΩΝ

(οριοθετούσαν στο μέτρο των ρυθμίσεων της την οργάνωση της «πολιτείας»)

1)      Μη χρήσθαι νόμοις εγγράφοις – απαγόρευση γραπτών νόμων .

2)      Κατά της πολυτελείας – απαγόρευση χρήσεως χρυσών και αργυρών νομισμάτων .

3)      Απαγόρευση εκστρατείας εναντίον των ίδιων εχθρών για να μην εθίζονται αυτοί στην άμυνα και την πολεμική τέχνη .

4)      Αναδιανομή της καλλιεργήσιμης γης σε αγροτικούς κλήρους – ισότητα μεταξύ των πολιτών αλλά και γενικότερα κατ’αξία και μέγεθος κλήρου .

5)      Παρακώλυση διάταξης για ελεύθερη μεταβίβαση κλήρων , εξαιτίας πώλησης .

6)      Ξενηλασία .

7)      Δυνατότητα παραμονής των ξένων εφόσον ήταν χρήσιμος : «δίαιτα» στρατιωτικής διαβίωσης , άσκηση της πολιτείας – αγωγή των παιδιών .

8)      Απομάκρυνση των ξένων από την Σπάρτη για να μην προκαλέσουν βλάβη στην «καθεστώσαν πολιτεία» των Λακεδαιμονίων .

9)      Ειδικότερες «γαμικές σχέσεις»

Οι άγαμοι θεωρούνται άτιμοι και απαγορευόταν να παρίστανται ως θεατές στους γυμνικούς αγώνες νέων .

Οι πολύτεκνοι : απαλλάσσονται από «φρουρά» και «δημόσια βάρη» .

Απαγόρευση θεσπίσεως προίκας : ηβική τελείωση του γάμου .

3 δίκες με χρηματικές ποινές .

ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΑΘΗΝΑΙΩΝ

ΔΡΑΚΩΝ (621 – 620 π.Χρ.) : ουσιαστική διαφοροποίηση πολιτικού καθεστώτος , «θεσμοί» , νέο καθεστώς «πολιτείας» .

Πολιτικά δικαιώματα σε όσους , με δική τους δαπάνη , στρατεύονταν ως «οπλίτες» . Οι «οπλίτες» συμμετέχουν στην Βουλή και την Εκκλησία του Δήμου . Περιορισμός δραστηριοτήτων του Αρείου Πάγου : φύλακας των νόμων , επόπτης ορθής τηρήσεως από τις υπόλοιπες αρχές . Δικαίωμα εισαγγελίας ενώπιον του Α.Π. (δικαίωμα μορφής δημόσιας κατηγορίας από οποιονδήποτε θεωρούσε ότι αδικείται από κάποιον άρχοντα . Η εκδίκαση των υπολοίπων αδικημάτων ανατέθηκε στους «εφέτες» (51 ευπάτριδες) και τους «εκ πρυτανείου»).

ΣΟΛΩΝ (594 π.Χρ.) : άρχων διαλλακτής . Διατήρηση «φονικών νόμων» με ουσιαστική ισχύ : α) Απαγόρευση του «δανείζειν επι σώμασιν» . β) «Σεισάχθεια» (απαλλαγή από χρέη , ιδιωτικά και δημόσια). γ) Κατανομή πολιτών σε 4 τάξεις : με βάση το αποτίμημα των προσόδων της γαιοκτησίας τους (πεντακοσιομέδιμνοι , ιππείς (με 300 μεδίμνους) , ζευγίτες (200 μέδιμνοι) , θήτες) . δ) Συμμετοχή των 4 τάξεων στα πολιτειακά όργανα ανάλογα με το ύψος του ετήσιου εισοδήματος . Οι 9 άρχοντες εκλέγονται μόνο από τις 2 πρώτες τάξεις , οι υπόλοιποι άρχοντες από τις 3 πρώτες τάξεις , η τελευταία (θήτες) συμμετείχε μόνο στα δικαστήρια και την Εκκλησία του Δήμου . ε) Ισόρροπη αναλογική φορολογία . στ) σύστημα εισφορών των πολιτών για συντήρηση του στόλου .

Τυραννίδα Πεισιστράτου : 561/560 π.Χρ. – 511/510 π.Χρ.

ΚΛΕΙΣΘΕΝΗΣ : Δημοκρατικότερη βάση : 508/507 π.Χρ. .

Χορηγεί σ’όλους τους ελεύθερους πολίτες το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη (σε ξένους και μέτοικους) . Δημιουργία μετά την ανάμειξη των 10 φυλών .

Χωροταξική κατανομή της πόλης και της χώρας των Αθηνών σε «δήμους» (Δήμος – 30 τριτυές – ανά 10 στο άστυ των Αθηνών).

Οργάνωση αντίθετη προς την τυραννίδα : με ουσιαστική μορφοποίηση του δημοκρατικού πολιτεύματος .

Νόμος «περί οστρακισμού» : μια φορά το χρόνο η Ε.τ.Δ. εκδιώκει από την πόλη για 10 χρόνια οποιονδήποτε επιβουλεύεται την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος .

Στην εποχή του λειτουργεί η ισονομία (πολιτική ισότητα στην συμμετοχή των πολιτών στην εξουσία ) και η ισηγορία (= ελεύθερη έκφραση της γνώμης του κάθε πολίτη ) .

ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

ΠΟΛΙΤΕΣ : Επί Δράκοντα μόνον όσοι είχαν την δυνατότητα να φέρουν όπλα . Επί Σόλωνα επεκτείνεται το δικαίωμα και στους θήτες . Επί Κλεισθένη όλοι οι ελεύθεροι κάτοικοι της Αττικής , οι ξένοι και οι τέως δούλοι που είχαν γίνει μέτοικοι μετά την απελευθέρωσή τους . Γεννιούνται από νόμιμο γάμο ο οποίος έγινε με μια μορφή εγγυήσεως και έκδοσης ή με «επιδικασία» . Η εγγραφή στους δημοτικούς καταλόγους περιλαμβάνει πλήρη ονοματοδοσία : κύριο όνομα , όνομα πατέρα , «οικείου» δήμου και γινόταν μετά τα 18 .

Στα 20 εγγραφή στους καταλόγους της Εκκλησίας και στα 30 μέλος της Βουλής ή της Ηλιαίας και στα 50 μέλος δικαστηρίου εφετών .

ΜΕΤΟΙΚΟΙ : Ξένοι κάτοικοι της Αττικής . Είχαν έναν Αθηναίο πολίτη ως προστάτη κα νομιμοποιούσε τις σχέσεις με το κράτος .

Υποχρεώσεις : α) καταβολή μετοικίου (ετήσιο τέλος) . β) λειτουργικές εισφορές . γ) στράτευση .

Δεν μπορούσαν ν’αποκτήσουν έγγεια ιδιοκτησία αλλά μπορούσαν να γραφούν ως μέτοικοι στον οικείο δήμο κατοικίας τους και να δηλώνουν μαζί με το όνομά τους και τον δήμο τους χωρίς πολιτικά δικαιώματα . Είχαν όμως ειδική δωσιδικία στις «ιδιωτικές» δίκες ενώπιον του άρχοντα – πολέμαρχου (δικαστής δήμων – διαιτητής) . Ειδική κατηγορία αποτελούν οι ισοτελείς με δικαίωμα δημοσιονομικής εξίσωσης με τους Αθηναίους πολίτες σχετικά με την καταβολή τελών (=οικονομική απαλλαγή από τοις λοιπές υποχρεώσεις των μετοίκων ) . Ακόμα τους είχε παραχωρηθεί : «προξενία» , «ευεργεσία» , «ατέλεια» και «κτήση γης και οικίας» .

ΔΟΥΛΟΙ : Υποδεέστερη τάξη των Αθηναίων κατοίκων . Διακρίνουμε τους δημόσιους (με αστυνομικά κυρίως καθήκοντα) και τους ιδιώτες . Απαγορεύεται η είσοδος στην Εκκλησία του Δήμου . Μη ανεκτές οι βιαιοπραγίες εναντίον τους . Ειδική κατηγορία οι «χωρίς οικούντες» : ελεύθερη εργασία έναντι αμοιβής χωρίς να κατοικούν με τον κύριό τους . Είχαν ακόμη δικαίωμα μαρτυρίας ιδιαίτερα σε φονικές δίκες . Η απελευθέρωση γινόταν είτε με ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου είτε με απελευθερωτικές πράξεις από τον κύριο τους .

ΜΟΝΟΠΡΟΣΩΠΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΕΣ ΑΡΧΕΣ

«Οι προς τον πόλεμο» άρχοντες , οι «9 άρχοντες» , οι «11 άρχοντες» .

«Οι προς τον πόλεμο» : Αρχικά  εκλέγονταν από τις 10 φυλές , αργότερα απ’όλο τον Αθηναϊκό λαό  : «συναρχία» με ορισμένες δικαιοδοσίες .

10 στρατηγοί : στρατιωτικές , δικαστικές δικαιοδοσίες σε στρατιωτικές δίκες μετά την επιστροφή του στρατεύματος στην πόλη ενώ κατά την διάρκεια του πολέμου υπάγονταν στους στρατηγούς  για την επιβολή των ποινών με απόλυτη δικαιοδοσία . Διευρυμένες δικαιοδοσίες .

«Οι 9 άρχοντες» : ουσιαστικό και απαραίτητο στοιχείο για την απονομή της δικαιοσύνης : α) άρχοντας (επώνυμος

                       β) ο βασιλεύς

                       γ) πολέμαρχος

                       δ) 6 θεσμοθέτες

Αρμοδιότητες :

«Επώνυμος άρχων» : φροντίδα οικογένειας (γονείς , τέκνα , ορφανά , επίκληρες θυγατέρες : οικογενειακό δίκαιο) .

«Βασιλεύς» : επόπτης θρησκείας , συμμετοχή στην «φονική» διαδικασία μολονότι προκύπτουν προβλήματα από την επαναχάραξη του 409/408 π.Χρ. .

«Πολέμαρχος» : δωσιδικία μετοίκων και απελεύθερων («ιδιωτικές δίκες» - οικογενειακό δίκαιο)

6 Θεσμοθέτες : δικαστικές αρμοδιότητες : α) εποπτεία ηλιαστικού δικαστηρίου (κρίση δικών με «σύμβολα» - μεταξύ πόλεων – συνομολογημένες συνθήκες ) , β) «ένδειξις» : έγγραφη μήνυση στον αρμόδιο άρχοντα για περαιτέρω εκδίκαση της δημόσιας δίκης , γ) «προβολή» (καταγγελία προς Ε.τ.Δ. κατά συκοφαντών) , δ) κληρωμένοι άρχοντες , ε) ετήσια αναθεώρηση νόμων , στ) προσδιορισμός ημερών που μπορούσαν να συνέρχονται στα δικαστήρια .

«Οι 11 άρχοντες» : «Συναρχία» αρχόντων : α) επιμέλεια φυλακών και σωματικών ποινών απαγγελθέντων από τα δικαστήρια , β) τήρηση ειδικών αρχείων «οφειλετών» προς την πόλη , γ) έλεγχο στη διαδικασία αποφυγής «απογραφής» . Δίκαζαν κλέφτες , ανδραποδιστές , φονιάδες που πιάστηκαν επ’αυτοφόρω .

ΠΟΛΥΠΡΟΣΩΠΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΕΣ ΑΡΧΕΣ

1) ΒΟΥΛΗ : 500 βουλευτές αρχικά (50 από τις 10 φυλές), αργότερα 600 (+2 φυλές) . Απαραίτητη δοκιμασία . Κατά «πρυτανεία» διοίκηση : διάρκειας 35/36 ημερών : α) κρίση αρχόντων , β) θέματα πολέμου - στόλου , γ) προνόμια προξένων , δ) σύμμαχοι , ε) διαχείριση «χρημάτων» της πόλης , στ) αποδοχή μηνύσεων κατά ιδιωτών , ζ) «εισαγγελίες» προς την εκτέλεση του δήμου , η) θέματα Ε.τ.Δ. , θ) φροντίδα ιερών , ι) τήρηση συνθηκών με όρκους.

2) ΒΟΥΛΗ του ΑΡΕΙΟΥ ΠΑΓΟΥ : «διατελέσαντες» 9 άρχοντες και ισόβιοι . Απαραίτητη η δοκιμασία . Δικαιοδοσία σε πολλούς τομείς κυρίως όμως δικαστική .

3) ΕΚΚΛΗΣΙΑ του ΔΗΜΟΥ : βασικότερο πολιτειακό όργανο . «Επίτιμοι» Αθηναίοι άνω των 20 . Έκτακτες και τακτικές συνελεύσεις με δικαιοδοσία :

1)      έλεγχο πράξεων αρχόντων – «επιχειροτονία» – καλώς άρχειν .

2)      «εισαγγελία» για οποιοδήποτε αδίκημα των Αθηναίων .

3)      «προβολές» - καταγγελίες κατά εκείνων που διέπρατταν αδικήματα που στρέφονταν εναντίον του δήμου , εξύβριζαν ή ασεβούσαν στις εορτές των Αθηναίων .

4)      απόφαση στην οστρακοφορία * .

5)      ψηφίσματα .

6)      ψήφιση νόμων – νομοθετικό έργο .

(* οστρακοφορία : μυστική ψηφοφορία δι’οστράκων 6000 Αθηναίων)

ΦΟΝΙΚΕΣ ΔΙΚΕΣ : (σε περίπτωση βίαιου θανάτου)

Αρμόδια φονικά δικαστήρια :

1)      ΑΡΕΙΟΣ ΠΑΓΟΣ : δίκες φόνου , τραύματος εκ προνοίας , πυρκαϊάς , φαρμάκων . Ποινή για τον εκ προθέσεως φόνο : θάνατος , δήμευση περιουσίας δράστη ενώ ανάλογες είναι οι ποινές για τις άλλες πράξεις .

2)      ΠΑΛΛΑΔΙΟ : Φόνοι μη εκ πρόνοιας , φόνοι εκ βουλήσεως , φόνοι οικετών , μετοίκων , ξένων . Ποινή η πρόσκαιρη εξορία και διακοπή της μόνο με «αίδεση» (συγγνώμη) από τους συγγενείς του θύματος .

3)      ΔΕΛΦΙΝΙΟ : «δίκαιοι» νόμιμοι φόνοι : νόμιμος λόγος τέλεσης .

4)      ΤΗΣ ΦΡΕΑΤΟΥ : ιδιόμορφο δικαστήριο . Ο δράστης σε πλοιάριο , οι δικαστές στην ξηρά . Δίκη ήδη καταδικασμένων σε εξορία για ακούσιο φόνο σε περίπτωση κατηγορίας για νέο εκούσιο φόνο ή τραυματισμό .

5)      ΤΟΥ ΠΡΥΤΑΝΕΙΟΥ : χωρίς ιδιαίτερα σαφή χαρακτηριστικά . Δικαστές ο Βασιλεύς και 4 φιλοβασιλείς των 4 αρχαίων Αθηναϊκών φυλών . Δίκες φόνου αποδιδόμενου σε άγνωστο , ζώο ή άψυχο αντικείμενο .

6)      ΗΛΙΑΙΑ : Μεγαλύτερο, δημοκρατικότερο, ισχυρότερο δικαστήριο . Δικαστές – «Ηλιασταί» όλοι οι Αθηναίοι άνω των 30 ετών με ετήσια θητεία (60 από τις 10 φυλές : 600 μέλη) με ετήσια ορκομωσία .

Κατηγορίες δικών : ιδιωτικές – δημόσιες

                                τιμητοί – ατίμητοι

Άσκηση των δικαστικών καθηκόντων σε τμήματα των 500 . Όρκος στην αρχή του έτους (ορκωτό – ένορκοι) .

ΜΕΓΑΛΗ ΔΩΔΕΚΑΔΕΛΤΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΓΟΡΤΥΝΑΣ

Μοναδικό δικαιικό μνημείο της κλασικής αρχαιότητας .

Ρυθμίσεις : 1) νόμιμη ηλικία : «δρομεύς» (μάρτυρας σε δίκη , συναίνεση σε αγοραπωλησία  ,συμμετοχή στους «επιβάλλοντες» - γάμος με την «πατροιόκο»). 2) νόμιμη θέση γυναικών ( περιορισμός σε θέματα Δημοσίου Δικαίου) . 3) τάξεις κατοίκων (ελεύθεροι πολίτες , απέταιροι , δούλοι – κυρίως δούλοι , δούλοι «οικείς» , «ενδοθιδία» : οικόσιτη δούλη) . 4) πατρική εξουσία . 5) υιοθεσία ( μπροστά στην Ε.τ.Δ. – ρητή βούληση υιοθετούντος . Ακόμη : περιουσία υιοθετούντος , κληρονομικό μερίδιο , λύση υιοθεσίας . 6) γάμος . 7) προίκα ( δυνητικής ισχύος οριζόμενο ανώτατο όριο παραχωρήσεων ) . 8) Σχέσεις συζύγων ως προς τα περιουσιακά (δικαιοκτητική και δικαιοκρατική αντιμετώπιση – όχι ισότιμοι) . Εκποίηση περιουσιακών στοιχείων της γυναίκας σε περίπτωση : i) διαζυγίου , ii) χηρεία , iii) θάνατος συζύγου (γυναίκα) – περιουσία στα τέκνα .

9) διαζύγιο (μοιχεία με έγγαμη γυναίκα μόνο επιβολή χρηματικής ποινής) . 10) κληρονομικές σχέσεις [α) διαφοροποίηση στις ρυθμίσεις περιουσιακών σχέσεων ανδρών – γυναίκων , β) πρόταξη κλήσεως των αρρένων , γ) συνέχιση του οίκου από την πατροιόκο , δ) αποκλεισμός γονέων από κληρονομική διαδοχή τέκνων καθώς και των συζύγων από κληρονομική διαδοχή του άλλου συζύγου .

ΤΑΞΕΙΣ : εξ αδιαθέτου κληρονομικής διαδοχής .

1^η : ομού τα τέκνα (2 μερίδια σε υιούς , 1 σε θυγατέρες)

2^η : αδέρφια και απ’αυτούς τα τέκνα και απ’αυτά τα τέκνα

3^η : αδερφές και απ’αυτές τα τέκνα και απ’αυτά τα τέκνα

4^η : «επιβάλλοντες» συγγενείς (όχι προσδιορισμένος βαθμός συγγένειας)

5^η : «κλάρος» (κλήρος) – μέρος / άτομα των περιουσιακών στοιχείων .

Θεσμός της «πατροιόκου» :

(και στο Ελληνικό και στο Ρωμαϊκό δίκαιο με πανελλήνια ισχύ)

Μοναδική κληρονόμος της πατρικής περιουσίας αν δεν υπήρχε πατέρας ή άλλος αρσενικός αδερφός προερχόμενος από τον ίδιο πατέρα . Παντρεύονταν υποχρεωτικά τους «επιβάλλοντες» (συγγενείς του πατέρα , αδέρφια ή γιοί των αδερφών) . Η σημασία του θεσμού ήταν πολύ σημαντική για την συνέχιση του πατρικού οίκου από την πατροιόκο αφού κληρονομούσε καθ’ολοκληρίαν την περιουσία του πατέρα της και συνέχιζε την οικογένεια .

ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΚΡΗΤΩΝ

Πολιτειακή συγκρότηση :

• Θεσμός των κόσμων
• Η αρχή των γερόντων
• Η εκκλησία του δήμου

ΘΕΣΜΟΣ του ΚΟΣΜΟΥ : Ανώτατη πολιτική εξουσία , κυριαρχική θέση στην λειτουργία του πολιτεύματος της Κρήτης . Διαφορές με την αρχή των εφόρων της Σπάρτης : i) στον αριθμό των μελών . ii) δικαιοδοσία των κόσμων για την αρχηγία του πολέμου στην Κρήτη . Αρχηγία του πολέμου μόνο στους βασιλείς στην Σπάρτη .

iii) τρόπος εκλογής των κόσμων , χωρίς την συμμετοχή των πολιτών .

Αρμοδιότητες : 

1)      «στρατογέτας» (στρατιωτικές)

2)      «ξένιος» (υποθέσεις μη γνήσιων πολιτών)

3)      «ιερουργός» (ιερατικές υποχρεώσεις)

4)      «πατροιόκων»

5)      «πρωτόκοσμος» (πρώτος στους κόσμους)

Δεν συμμετείχαν ως διάδικοι σε δικαστήρια κατά την διάρκεια της θητείας τους αλλά εισήγαγαν , μαζί με τους Γέροντες , τις προτάσεις νόμων στην Ε.τ.Δ.

Η ΑΡΧΗ των ΓΕΡΟΝΤΩΝ : 28 μέλη (όσα και στην Σπάρτη) , μόνο όσοι διατέλεσαν κόσμοι . Εισήγαγαν τις σχετικές προτάσεις νόμων στην Ε.τ.Δ.

ΕΚΚΛΗΣΙΑ του ΔΗΜΟΥ : Συνεψήφιζε τις προτάσεις νόμων των γερόντων και των κόσμων . Δικαίωμα συμμετοχής όλων των πολιτών και συγκαλούνταν σε συνέλευση μόνο από τους αρμόδιους άρχοντες (όχι μόνη της) .

Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ 

Πηγές του ρωμαϊκού δικαίου : Leges , Edicta , Έθιμα .

LEX : δικαιικές καταστάσεις και σχέσεις που εισέρχεται προς ψήφιση στην rogatio (συνέλευση) . Μετά την θετική ψήφο : communis rei publicae sponsio .

Συνελεύσεις : comitia curiata , comitia conturiata , comitia tributa .

Δικαίωμα Προτάσεως Νόμου : άρχοντες magistrates cum imperio . Leges : Rogatae (από σύγκλητο) ,datae (μετά από εξουσιοδότηση) .

Διαδικασία ψηφίσεως των νόμων :

1)      Ανακοίνωση συγκλήσεως Συνέλευσης και του προτεινόμενου Νόμου .

2)      Ανακοίνωση θετικού αποτελέσματος (δημοσίευση)

3)      Κύρωση από την Σύγκλητο (partum auctoritas)

Α) Praescriptio legis : Εισαγωγικά του νόμου (όνομα άρχοντα που το πρότεινε , περίληψη του περιεχομένου με χαρακτηριστική διατύπωση . Τόπος , χρόνος , συνέλευση κατά την οποία ψηφίστηκε ).

Β) Rogatio

Γ) Sanctio : κύρωση – ποινή του νόμου σε περίπτωση παραβάσεως ρυθμιστικών διατάξεων : i) leges perfectae (τέλειοι νόμοι) με υποχρεωτική εφαρμογή · η μη τήρηση τους προβλέπει ακυρότητα της πράξης που συντάχθηκε π.χ. δικαιοπραξία .

ii) leges imperfectae (ατελείς νόμοι) : χωρίς καμία έννομη συνέπεια στις δικαιοπραξίες που καταρτίστηκαν παραβαίνοντας τις ρυθμιστικές προϋποθέσεις του νόμου . iii) leges minus quam perfectae (ημιτελείς νόμοι) : η παράβασή τους προβλέπει ποινή – κύρωση κατά του παραβάτη αλλά όχι ποινή .

Leges : Πολύμορφο νομοθετικό έργο επί Δημοκρατίας · νόμοι δημοσίου Δικαίου – άρχοντες , Σύγκλητος , συνέλευση )

Ιδιωτικού Δικαίου :

1)      Lex XII (12) tabularum (451/450 π.Χ.)

2)      Lex Atinia (240 π.Χ.) usucapio για το «κλοπιμαίον»

3)      Lex Appuleia (200 π.Χ.) : αναζήτηση του επιπλέον ποσού που καταβλήθηκε από τον εγγυητή του αρχικού οφειλέτη στρεφόμενο κατά του εγγυητή του ίδιου του οφειλέτη .

4)      Lex Aquilia de damno (α’ μισό 2^ου αιώνα π.Χ.) : ύψος αποζημίωσης

5)      Lex Plaetonia (τέλος 2^ου αιώνα π.Χ.) : ηλικιακό όριο δικαιοπρακτικής ικανότητας

6)      Lex Falcidia (40 π.Χ.) : ανεπίδεκτο κληροδοτήσεως τμήματος της περιουσίας του διαθέτη με κύρωση την απόλυτη ακυρότητα συστάσεως κληροδοτημάτων πέρα από ορισμένο μέτρο .

Lex XII tabularum ( Δωδεκάδελτη Ρωμαϊκή Νομοθεσία )

[ 452 π.Χ. : 10 δέλτοι , 451/450 π.Χ. : 12 δέλτοι ] Δεν σώζεται το κείμενο . Γνωστό το περιεχόμενο από έμμεσες πηγές γι’αυτό αμφισβητούνταν και το περιεχόμενο και η γνησιότητά της , ιδιαίτερα στο παρελθόν .

Αποτελεί την πρώτη γραπτή κωδικοποίηση του ρωμαϊκού δικαίου και προήλθε από την καταγραφή των άγραφων εθίμων κατά κύριο λόγο . Στόχευε : 1) στην δικαιική οργάνωση της Ρώμης στα μέσα του 5^ου αιώνα , 2) στον περιορισμό της αυθαιρεσίας των ανωτάτων πατρικίων .

Ήταν αποτέλεσμα των αγώνων των πληβείων για ισότητα με τους πατρικίους .

12 Δέλτοι με περιεχόμενο :

I , II , III : δικονομικά

IV : χειραφεσία , πατρική εξουσία

V : εξ αδιαθέτου

VI : δικαιοπραξίες

VII : γειτονία

VIII : ποινικά

IX : δημόσιο δίκαιο

X : τρόποι ταφής νεκρών και ιερού δικαίου

XI , ΧΙΙ : δικαιικές καταστάσεις

ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ – ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ

1)      Αγωγή περί ιθυντέων ορίων με το πρότυπο του σολώνειου νόμου

2)      Ρυθμίσεις ρωμαϊκών collegia σχετικά με την αυτονομία της ιδιωτικής βούλησης · πρότυπο ο Σόλων αρχικά στις θρησκευτικές ενώσεις και αργότερα στις άλλες : νομική έννοια ενώσεως προσώπου ως υποκείμενα δικαιώματος και υποχρέωσης

3)      Έννοια αντιπεπονθότος = talio (Ζάλευκος)

4)      Priviligia (απαγόρευση προνομιακών διατάξεων)

5)      Edicta αρχόντων από τους praetors : ins praetorium honorarium

Ειδικά ένδικα βοηθήματα

1)      Stipulationes praetoriae (εξαναγκασμός αναλήψεως υποχρεώσεως από έναν από τους διαδίκους με επερώτηση)

2)      Missiones inpossesionem (μόνο προσωρινή παραπομπή στην νομή)

3)      Restitutiones in integrum

4)      Interdicta (πραιτορικά παραγγέλματα με την μορφή ειδικής διατάξεως – decretum)

Συμβολή Edicta στην διαμόρφωση του ius praetorium :

Ειδική δικαιοπρακτική και δικαιοπλαστική δικαιοδοσία του πραίτορα .

Περιεχόμενο του praetorium ή honorarium . Η δικαιοπραξία κατά το ius civile μπορεί να είναι άκυρη όταν είναι contra legem ή contra bonos mores . Πλάνη (error) δεν ασκεί επιρροή στο κύρος της δικαιοπραξίας . Η ενοχή (obligation) οδηγεί σε υποχρέωση της παροχής (ενοχή αγώγιμη ή μη) αγώγιμη κατά το ius civile (π.χ. η contractus) . Δημιουργούνται έτσι οι κύριοι βασικοί λόγοι ενοχών (συμβάσεις ή αδικήματα) .

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΑΡΧΟΝΤΕΣ ΕΠΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ (§ XVII)

1)      Άρχων (magistratus)

2)      Δικτάτορας (dictator)

3)      Ύπατοι (consules)

4)      Πραίτορες (praetors)

5)      Τιμητές (censores)

6)      Αγορανόμοι (aediles curules)

7)      Ταμίες (quaestores)

8)      Δήμαρχοι (tribuni plebis)

A] Magistrates

1)      Magistrates cum imperio : δικτάτορας , πραίτορες , ύπατοι . Magistrates sine imperio : τιμητές , αγορανόμοι , ταμίες , δήμαρχοι

2)      Magistratus maiores : ύπατοι , πραίτορες , τιμητές . Magistratus minores : ταμίες , αγορανόμοι , δήμαρχοι .

3)      Magistratus curules : ύπατοι , πραίτορες , τιμητές , αγορανόμοι . Magistratus non curules : ταμίες , δήμαρχοι .

4)      Έκτακτοι magistratus : οι δικτάτορες . Τακτικοί magistratus : όλοι οι υπόλοιποι .

Χαρακτηριστικά :

1)      Άμισθο

2)      Τιμητικό του αξιώματος

3)      Ενιαύσιο θητείας

4)      Συλλογική άσκηση καθήκοντος

5)      Κατάληψη όλων των βαθμίδων

6)      Potestas όλοι , imperium μόνο magistratus cum imperio .

Β] Dictator

Η ανώτατη αρχή της Ρώμης με ,συνήθως, εξάμηνη θητεία και πλήρη πολιτική και στρατιωτική δικαιοδοσία σε περίπτωση πολέμου . Για την εκλογή τους : salus populi suprima lex esto .

Γ] Consules (ύπατοι) : magistratus cum imperio . Διαφύλαξη κύρους και βαθμού εξουσίας παρά τον περιορισμό των δικαιοδοσιών . Μόνο αυτοί μπορούσαν και διόριζαν δικτάτορες . Ακόμη είχαν imperium : Imperium donu :

1)      Εισφορά Νόμων

2)      Προτάσεις για magistratus maiores

3)      Εποπτεία δημόσιας τάξης

4)      Εορτές

5)      Δικαστικές αρμοδιότητες

6)      Στρατιωτική εξουσία

Δ] Praetores

Στην αρχή μόνο πατρίκιοι , αργότερα και πληβείοι με δικαιοδοσίες : συγκαλούν comitia tribute , προτείνουν νόμους , εκδίδουν edicta – perpetua(τακτικά) και repentita (έκτακτα)

Κατηγορίες :

1)      Urbanus (θέματα πόλεως)

2)      Peregrinus (θέματα των ξένων)

3)      Provinciales (πολιτ. και ποιν . δικ. σε επαρχίες)

4)      Quesitores (ποινικά δικαστήρια)

FORMULA : έγγραφη δικαστική εντολή του δικάζοντος άρχοντα – πραίτορα με όλα τα πραγματικά περιστατικά στα οποία βασιζόταν η αγωγή , το αίτημα του ενάγοντα , η εξουσιοδότηση και η παροχή δυνατότητας στο δικαστή ν’απαγγείλει καταδίκη :

Δύο στάδια : 1^ο in iure : Ενώπιον του δικάζοντος άρχοντα – πραίτορα αποφαίνεται η χορήγηση ή όχι , αγωγής . της μορφής δηλαδή της δικαστικής προστασίας (θετική – αρνητική ή αποδοχή) . 2^ο in indicio : αποδείξεις με μάρτυρες , έγγραφα , ομολογία , όρκο , τεκμήρια για συναγωγή συμπερασμάτων . Η απόφαση εκδίδεται σύμφωνα με το περιεχόμενο των οδηγιών και εντολών της formula με τελεσίδικη απόφαση .

Ε] CENSORES (τιμητές)

Κατάταξη ρωμαίων πολιτών σε τάξεις με βάση την οικονομική αποτίμηση της περιουσίας τους . Πρώτα προέρχονταν από τους πατρίκιους και μετά από τους πληβείους . Εκλέγονταν από comitia centuriata , διέθεταν potestas , 18μηνη θητεία , εκλογή ανά 5ετία : «τιμητική» χρονική περίοδος .

Βασική αρμοδιότητα : καταχώρηση πολιτών σε φορολογικούς και κηνσορικούς καταλόγους κατά λόχο , φυλές , ηλικία ακτημόνων , ορφανών , χηρών , ιππέων και συγκλητικών .

ΣΤ] AEDILES CURULES (αγορανόμοι)

Υποδεέστερες αρχές των πληβείων , προσαρτημένοι στους δημάρχους και εκλεγόμενοι από τα concilia plebis . Διατάξεις οικονομικού περιεχομένου , γενική επιμέλεια στοιχείων της πόλεως και δημοσίων αγώνων . Αρμοδιότητες με μορφή αγορανομικού ηδίκτου : διαμόρφωση ius praetorium , ασφάλεια συναλλαγών , δικονομική προστασία καταναλωτών , εξέλιξη του ενοχικού δικαίου . Ακόμα πωλήσεις ζώων και ακινήτων .

Ζ] QUAESTORES (ταμίες)

Κατώτατη βαθμίδα . Έχουν μόνο potestas με ανακριτικές αρχικά αρμοδιότητες . Αργότερα , επί Σύλλα , γίνονται 20 με καθαρά δημοσιονομικά καθήκοντα για φύλαξη – διαχείρηση δημοσίων χρημάτων .

Quaestores urbani : ταμείο της πόλεως , φύλαξη των κλειδιών του ταμείου , είσπραξη προσόδων .

Quaestores militares : χρήματα στρατιωτικών μονάδων , έλεγχος λειών πολέμου .

Quaestores provinciales : γενικότερη ταμειακή αύξηση στις ρωμαϊκές κατακτήσεις και στις ρωμαϊκές επαρχίες .

Η] TRIBUNI PLEBIS (δήμαρχοι)

Εξουσιαστικές δυνάμεις της Ρώμης : αυξημένες ουσιαστικές δικαιοδοσίες . Εκλογή από τα concilia plebis και ήταν 10 . Παρείχαν βοήθεια στους πληβείους . Διαμόρφωση auxilium : ουσιαστική ισχύ της δημαρχικής ιδιότητας .

Αποκλειστική δικαιοδοσία συγκλήσεως συναθροίσεως πληβείων .

ΕΘΙΜΟ

Η ύπαρξη και η ισχύς του εθίμου την περίοδο αυτή δεν είναι σαφώς προσδιορισμένη με την έννοια του εξειδικευμένου και ορισμένου δικαιικού κανόνα , η παράβαση του οποίου δημιουργεί έννομες συνέπειες .

Η εθιμική προέλευση των περισσοτέρων κανόνων δεν αμφισβητείται . Νομικά έθιμα εφαρμοσμένα κωδικοποιήθηκαν ή συνεχίζουν να διαμορφώνονται διαμέσου των θετών πλέον κανόνων δικαίου . Περιλαμβάνουν leges και ήδικτα αρχόντων .

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Πολιτειακά όργανα :

Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ : 1) με στρατιωτικές δικαιοδοσίες .

                             2) πολιτικές : διοίκηση ρωμαϊκών επαρχιών πλήρης – ουσιαστικός     έλεγχος οικονομικής διαχείρισης .

                             3) νομοθετικές δικαιοδοσίες : «παράκληση» (oratio) προς την   Σύγκλητο . Έκδοση ηγεμονικών διάταξεων (ηγεμονικά edicta – διαφορά από τα πραιτορικά) .

                             4) δικαστικές αρμοδιότητες : μετά από εξουσιοδότηση ασκούνται από ορισμένους magistratus cum imperio ή από ορισμένους ανώτατους υπαλλήλους ηγεμονικής διοίκησης : extraordinaria cognition και όχι συχνά per formulam διαδικασία .

Η ΣΥΓΚΛΗΤΟΣ

Αναδιοργάνωση του σώματος με περαιτέρω δικαιοδοσίες όπως η νομοθετική : ασκείται μέσω των Συγκλητικών δογμάτων . Προεδρεύει ο Ηγεμόνας ως Princeps Senatus και η βούλησή του εκφράζεται ως oratio . Η ιδιότητα του συγκλητικού εξακολουθεί να αποτελεί προνόμιο , κληρονομικό αλλά με δυνατότητα αναθεώρησης του καταλόγου από τον Ηγεμόνα για την τήρηση του νόμου και των ηθών (cura legume et morum). Οι ηγεμονικές παρεμβάσεις μειώνουν την θέση της Συγκλήτου ως βασικό πολιτειακό όργανο : α) άσκηση δικαστικών δικαιοδοσιών σε ορισμένα ποινικά δικαιώματα , β) έλεγχος κεντρικού ταμείου , γ) διοίκηση συγκλητικών επαρχιών (ανθύπατοι) .

ΟΙ ΑΡΧΟΝΤΕΣ ΕΠΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Διατηρούνται :

1. Ύπατοι : αποδυναμωμένη πολιτειακή λειτουργία εξαιτίας της ηγεμονικής παρεμβολής .
2. Πραίτορες : περιορισμένη δικαιοδοτική εξουσία στην επίλυση των ιδιωτικών διαφορών των Ρωμαίων και των ξένων με την per formulamδιαδικασία η οποία διατηρείται σε υποτονική λειτουργία λόγω της καθιέρωσης της extraordinaria cognitio με ένδικο μέσο εφέσεως (appellatio) και κατά των αποφάσεων αυτών .
3. Κήνσορες : ουσιαστική υπαγωγή στις ηγεμονικές δικαιοδοσίες · lectio senatus : πλήρης έλεγχος της συγκλήτου από τον Ηγεμόνα . Ισόβια censorial : οριστική αποδυνάμωση της πολιτειακής αρχής των censores .
4. Αγορανόμοι : αναδιαμόρφωση λειτουργικού πλαισίου και ουσιαστική ανακατανομή αρμοδιοτήτων εξαιτίας της δημιουργίας νέων μορφών υπαλληλικών θέσεων . Οι αρμοδιότητες μεταβιβάζονται στους ηγεμονικούς praefecti (praefectus urbi . praefectus annonae) χωρίς να διαθέτουν τη σχετική δικαιοδοσία · για τα ηγεμονικά ήδικτα διατηρείται μόνο το δικαιικό ρυθμιστικό πλαίσιο των κανόνων .
5. Ταμίες : ουσιαστική μείωση των κεντρικών δημοσιονομικών αρμοδιοτήτων .
6. Δήμαρχοι : με πλήρη αρμοδιότητα των χαρακτηριστικών αρμοδιοτήτων και ουσιαστική αδυναμία ασκήσεως τους έναντι των πράξεων του Ηγεμόνα .

ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΙΣ ρωμαϊκού λαού

Οι συνελεύσεις κατά την περίοδο της αυτοκρατορίας έχουν αποδυναμωθεί και σχεδόν εξαλειφθεί . Μόνο εμφανίζονται με υποτονική βέβαια συμμετοχή στη λειτουργία του πολιτεύματος τα comitia centuriata με περιορισμένη νομοθετική δραστηριότητα μέχρι το τέλος του 1^ου μ.Χρ. αιώνα . Η νομοθετική αυτή δραστηριότητα ήταν η τελευταία στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία : ποικίλες «ηγεμονικές» προτάσεις για την συμμετοχή του ρωμαϊκού λαού στην κατάρτιση των leges (leges latae – θετοί νόμοι) .

Lex agrarian επί Νέρβα (96-98 μ.Χ.) με ρητή μνεία στον Πανδέκτη του Ιουστινιανού .

ΠΗΓΕΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΠΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Άμεσες και έμμεσες δικαιικές πηγές :

Α) Οι leges (οι νόμοι) : περιορισμένη νομοθετική λειτουργία και δικαιοδοσία των ρωμαϊκών συνελεύσεων – αποδυνάμωση των νόμων οι περισσότεροι από τους οποίους θεσπίστηκαν την περίοδο του Αυγούστου (27-14 μ.Χ.) .

Αα) Ρυθμιστικό πλαίσιο των γαμικών σχέσεων .

iα) Lex Iulia de adulteris coercendis , 18 π.Χ. : μοιχεία με έγγαμη γυναίκα , σαρκική συνάφεια με άγαμη ή χήρα , παλλακεία (concubinatus) ως διαρκή σχέση Ρωμαίου με οποιαδήποτε γυναίκα χωρίς να θεωρείται πορνική σχέση (staprum).

iβ) Lex Iulia de manitandis ordinibus , 18 π.Χ.: περιορισμός της αγαμίας και οι γενικότερα ανάρμοστοι για τους Ρωμαίους γάμοι .

iγ) Lex Papia Poppaea , 9 μ.Χ. : συμπλήρωση του προηγούμενου .

Aβ) Οι απελευθερώσεις

iiα) Lex Fufia Caninia , 2 π.Χ. επί Αυγούστου , με πρόταση των υπάτων Lucius Caninius και Gaius Fufius Geminius : μειώνει την έκταση των υπέρμετρων απελευθερώσεων δούλων που γίνονται δια διαθήκης .

iiβ) Lex Aelia Sentia , 4 π.Χ. : κριτήριο της ηλικίας του κυρίου των δούλων , κήρυξη άκυρων των απελευθερώσεων δούλων σε βάρος ή καταδολίευση των πιστωτών (in fraudem creditorium) .

iiγ) Lex Iunia Norbana (?) 19 μ.Χ. : ειδικότερη διευθέτηση των απελευθερώσεων .

Β) Edicta αρχόντων : πηγές της περιόδου αυτής με θεμελιακή σημασία ιδιαίτερα των πραιτορικών . Ο Αύγουστος παραχώρησε το ius respondendiex auctoritate principis στους πραίτορες , ειδικά στον urbanus .

Γ) Senatus consulta : Ειδικότερες δικαιοδοσίες της Συγκλήτου επί Ηγεμονίας και η φύση του πολιτεύματος : σύνταξη συγκλητικών δογμάτων (senatus consulta) . Τα κυριότερα ήταν :

1.      S.C. Sibanianum 10 π.Χ. : αποσφράγιση διαθήκης από κληρονόμο , από διαθέτη που έχει δολοφονηθεί .

2.      S.C. Libonianum , 16 μ.Χ. : επαπειλούσε ποινές της Lex Cornelia de falsis για παραποίηση διαθήκης .

3.      S.C. Trebellianum 56 μ.Χ. : κληρονομικό δίκαιο Ρωμαίων .

4.      S.C. Pegasianum  69 – 79 μ.Χ. : ορθότερη κληρονομική διευθέτηση της συστάσεως καθολικού καταπιστεύματος ,

5.      S.C. Inventianum : διάκριση καλής και κακής πίστεως νομέα κληρονομίας , 129 μ.Χ. : περιπτώσεις πώλησης κληρονομικών στοιχείων .

6.      Ius praetorium – S.C. Tertullianum .

7.      S.C. Claudianum 52 μ.Χ. : οριοθέτηση γαμικών σχέσεων ελευθέρων και δούλων .

8.      S.C. Vellaeanum 46 μΧ. : προστασία των γυναικών .

9.      S.C. Macedonianum 69 – 79 μ.Χ. : προστασία υπερεξουσιών τέκνων .

10.  S.C. Hosidianum ,  περ. 44 – 46 μ.Χ. : διατήρηση οικοδομών της Ρώμης .

11.  S.C. Neronianum 57 μ.Χ.

12.  S.C. Orphitianum 161 – 180 μ.Χ. : σειρά διαδοχής των τέκνων στην εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή της μητέρας .

ΕΘΙΜΑ

Θετική αναγνώριση των εθίμων ως πηγή δικαίου . Συσχέτιση του εθίμου με τον νόμο:

Αναγνώριση των εθίμων στις ηγεμονικές ή αυτοκρατορικές πράξεις χωρίς να τεκμηριώνεται η αυτόνομη λειτουργία των εθίμων . Όταν δεν υπάρχουν κανόνες εφαρμόζεται ο κανόνας που εισάγεται από τα έθιμα ή τη συνήθεια . Γενικά το έθιμο την περίοδο αυτή αναγνωρίζεται ως δικαιική πηγή και στον Ιουστινιάνειο κώδικα και στην διάταξη του Μ. Κωνσταντίνου αρκεί τα έθιμα να μην είναι αντίθετα με τους νόμους και να έχουν έλλογη δομή .

                       

Αυτοκρατορία

Εκφάνσεις αυτοκρατορίας : 1) ηγεμονία (principatus) , 2) δεσποτεία (dominatus) , 3) ουσιαστική αυτοκρατορία .

Διαφορά αυτοκρατορίας – δημοκρατίας : Η ανώτατη πολιτειακή εξουσία και το σύνολο των πολιτειακών λειτουργιών ασκούνται από 1 πρόσωπο – πολιτειακό όργανο.

Μετάβαση από δημοκρατία σε αυτοκρατορία : 1) δικτατορία του Σύλλα 82 π.Χ. , 2) δικτατορία Γάιου Ιούλιου Καίσαρα 46 π.Χ. .

Την ηγεμονία καθιερώνει ο Οκτάβιος . Ως θετός υιός του Καίσαρα μετονομάζεται σε Γάιος Ιούλιος Καίσαρας Οκταβιανός . Διαμορφώνει ως imperatorένα μοναρχικό πολίτευμα με δημοκρατικά στοιχεία . Παίρνει τους τίτλους : 1) Augustus , 28 π.Χ. : συσχετισμός με την auctoritas , 2) Princeps – Ηγεμόνας , 27 π.Χ. : δικαιοδοσίες ουσιαστικές και κυριαρχικές . Καλείται Princeps Senatus και Princeps universorum 27 π.Χ. , 3) εκλέγεται ύπατος (consul) , 4) έχει το δημαρχικό αξίωμα (tribunicia potestas) , 5) του απονέμεται η ανθυπατική δικαιοδοσία (imperium proconsulare) .

Πολιτειακά όργανα : Ηγεμόνας : Δικαιοδοσίες ηγεμόνα :

1) Στρατιωτικές : από το imperium που διαθέτει και ως consul .

2) Πολιτικές : από την ανθυπατική εξουσία που διαθέτει . Στις επαρχίες διοικεί τις ρωμαϊκές λεγεώνες , έχει την οικονομική διαχείριση μέσω των ταμείων fisci , ελέγχει τη γραφειοκρατική διοίκηση – scrinia , ορίζει τις ανώτερες διοικητικές αρχές π.χ. praefecti , υποδεικνύει τους υποψήφιους άρχοντες με «συστάσεις» - commendations . 3) Νομοθετικές : τις ασκούσε με την μορφή «παρακτήσεως» - oratio από τη σύγκλητο . Ατόνησε αφού καθιερώθηκαν τα ηγεμονικά ήδικτα (constitutions Principum) με φύση νομοθετική – ερμηνευτική .

4) Δικαστικές : εξουσιοδοτεί άρχοντες (π.χ. ύπατοι , ειδικοί πραίτορες) ή ανώτερους υπαλλήλους (praefectus praetoris, praefectus urbi) για την επίλυση ιδιωτικών διαφορών . Ακολουθείται το δικονομικό σύστημα cognitio extra ordinem και όχι η διαδικασία των πολιτικών δικών , η performulam διαδικασία .

Διαφορές των 2 συστημάτων : 1) Η διαφορά δεν επιλύεται ενώπιον του πραίτορα και του ιδιώτη δικαστή αλλά ο δικαστής οριζόταν από τον Ηγεμόνα , 2) στη δημοκρατία η απόφαση ήταν οριστική και αμετάκλητη σαν τυπικό δεδικασμένο , ενώ στην ηγεμονία επιτρεπόταν έφεση (appellation) απευθυνόμενη στον Ηγεμόνα , 3) στην per formulam διαδικασία έχουμε την «κάταρξη» (= έναρξη εκδίκασης) που συνδέεται με έννομα αποτελέσματα (π.χ. αποσβεστικό του δικαιώματος του ενάγοντα) . Στην extraordinaria cognition , η «κάταρξη» έχει άλλη λειτουργική σημασία , αφού επέρχεται μετά την επιχειρηματολογία των διαδίκων και δεν συνδέεται με έννομα αποτελέσματα , 4) η extraordinaria cognition γινόταν κυρίως εγγράφως με κλήτευση του ενάγοντα προς τον εναγόμενο . Στην per formulam διαδικασία μόνο το κείμενο της formula ήταν γραπτό , 5) στην extraordinaria cognition η καταδίκη του εναγόμενου μπορούσε να ειδικευτεί σε αυτούσια απόδοση ορισμένου πράγματος , ενώ στην per formulamδιαδικασία ο δικαστής επέβαλε χρηματική καταδίκη ή απαλλαγή .

Η extraordinaria cognitio κατά την Δεσποτεία και την ιουστινιάνεια κωδικοποίηση : Προδικαστικά , ο ενάγοντας υποβάλλει στο δικαστή αίτηση κατά του εναγομένου , όπου παραθέτει τα γεγονότα της ένδικης υπόθεσης . Ο εναγόμενος κλητεύεται και εμφανίζεται ενώπιον του δικαστή σε τετράμηνη προθεσμία . Επί Ιουστινιανού η κλήτευση του εναγόμενου γινόταν με δικόγραφο και ο εναγόμενος παρείχε εργοδοσία συμμετοχής . Διαδικαστικά , οι διάδικοι εμφανίζονταν ενώπιον του δικαστή και μετά την έκθεση των θέσεών τους επερχόταν η «κάταρξη» . Στις αποδείξεις ακολουθούνται το ανακριτικό σύστημα . Η απόφαση διατυπωνόταν εγγράφως στη λατινική και αργότερα στην ελληνική .

ΣΥΓΚΛΗΤΟΣ : επί ηγεμονίας η Σύγκλητος έχει νομοθετική εξουσία που ασκείται με τα συγκλητικά δόγματα (Senatus Consulta) . Ο Ηγεμόνας συμμετείχε και προήδρευε στη Σύγκλητο και γι’αυτό δεν είναι σίγουρο αν είχε αυτοδύναμη βούληση . Πάντως στη διαμόρφωση αποφάσεων ρόλο έπαιζαν κλασικά Ρωμαίοι νομικοί . Η ιδιότητα του συγκλητικού γίνεται κληρονομική και εξαρτάται από τον Ηγεμόνα .

Άλλες αρμοδιότητες : 1) δικαστικές δικαιοδοσίες για ποινικά αδικήματα και επί των μελών της , 2) έλεγχος του κεντρικού ταμείου της αυτοκρατορίας (aerarium) , 3) διοίκηση συγκλητικών επαρχιών , 4) επιλογή ή και εκλογή των προσώπων που θα γίνονταν άρχοντες .

Άρχοντες :

Ύπατοι – Consules : αποδυναμώνονται από τον Ηγεμόνα , έχουν δικαιοδοσίες για τη σύγκληση Συγκλήτου και τις συνελεύσεις του ρωμαϊκού λαού .

Πραίτορες – Praetores : επιλύουν ιδιωτικές διαφορές Ρωμαίων και ξένων μέσα από την per formulam διαδικασία . Έχουν μειωμένες δικαιοδοσίες λόγω της ηγεμονικής αρχής  και της κωδικοποίησης του edictum perpetuum που ως κωδικοποιημένο και αμετάβλητο δεν συνέβαλε στη δημιουργία νέου Ρωμαϊκού δικαίου .

Κήνσορες – Censores : η lectio Senatus και η ισόβια censorial υπεισέρχονται στις δικαιοδοσίες του Ηγεμόνα . Πλήρης αποδυνάμωση .

Αγορανόμοι – Aediles Curules : οι αρμοδιότητές τους μεταβιβάστηκαν στους ηγεμονικούς praefecti , έτσι έχουμε ουσιαστική αδυναμία έκδοσης του αγορανομικού ηδίκτου .

Ταμίες – Quaestores : οι αρμοδιότητές τους μεταβιβάστηκαν στους praetors aerarii και στον praefectus aerarii .

Δήμαρχοι : πλήρης αποδυνάμωση .

Συνελεύσεις Ρωμαϊκού λαού : δεν είναι πια κύρια και ουσιαστικά πολιτειακά όργανα , δεν ασκούν αυτοδύναμα πολιτειακές δικαιοδοσίες . Μόνο τα comitia centuriata είχαν περιορισμένη νομοθετική δραστηριότητα που καταργήθηκε «δι’αχρησίας» .

ΔΕΣΠΟΤΕΙΑ – DOMINATUS – ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Η Δεσποτεία οριοθετεί την ουσιαστικότερη έκφραση της υπόστασης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας , ως πράξεως και ως ιδέας .

Διοκλητιανός : 4 κέντρα εξουσίας της αυτοκρατορίας (τετραρχία) . Προκύπτουν το δυτικό και το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας .

Ο Μ. Κωνσταντίνος (324 μ.Χ.) κάνει την Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας . Τίθεται το ερώτημα αν έχουμε συνέχεια του ρωμαϊκού πολιτεύματος ή απαρχή βυζαντινού .

Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ

Η αυτοκρατορική εξουσία είναι απεριόριστη . Ο αυτοκράτορας νομιμοποιείται μέσα από τη σχέση του με το Θεό , ερμηνεύει τον νόμο και δεν περιορίζεται απ’αυτόν . Είναι ουσιαστική δικαιική πηγή .

Ειδικότερη λειτουργία του πολιτεύματος : Στοιχεία του πολιτεύματος :

1)      Η Σύγκλητος : υπήρχε 1 σε κάθε πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας . Η Σύγκλητος της Κωνσταντινούπολης καθιερώνεται από τον Μ. Κωνσταντίνο , τα μέλη της ανήκουν στην αυτοκρατορική διοίκηση και χωρίζονται σε 3 τάξεις : α) οι illustres (ανώτεροι) , β) οι spectabiles , γ) oiclarissimi . Η φύση της συγκλήτου ήταν συμβουλευτική του αυτοκράτορα . Υποστηρίζεται πως ήταν «καθεστωτικός παράγων» της αναγόρευσης του αυτοκράτορα .

2)      Η Διοικητική συγκρότηση : σ’αυτήν εντάσσεται , α) το Sacrum Consistorium – Αυτοκρατορικό Συμβούλιο , όπου μετέχουν οι ανώτατοι αξιωματούχοι , με νομοπαρασκευαστικές αρμοδιότητες , β) 4 αυτοκρατορικά γραφεία – scrinia , με σημαντικότερο το scrinium libellorum , γ) οι Ανώτατοι Αυτοκρατορικοί αξιωματούχοι .

3)      Η Εκκλησία : Ο Μ. Κωνσταντίνος αναγνωρίζει το Χριστιανισμό , Ο Μ. Θεοδόσιος τον ανάγει σε επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας . Εμφανής η επίδραση στη διαμόρφωση του δικαίου . Η Εκκλησία έχει δικαστική δικαιοδοσία ασκούμενη από τους επισκόπους , σε περιπτώσεις υπαγωγής ενώπιόν τους ιδιωτικών διαφορών , εφόσον ήταν σύμφωνη οι διάδικοι . Μια δικαιοδοσία διαιτητικής φύσης που επεκτάθηκε και στις υποθέσεις των μοναχών και κληρικών .

ΠΗΓΕΣ ΔΙΚΑΙΟΥ : υποδιαιρούνται σε άμεσες και έμμεσες .

ΑΜΕΣΕΣ δικαιικές πηγές :

1)Leges = Νόμοι : οι περισσότεροι εκδίδονται από συνελεύσεις επί Οκταβιανού αλλά και αργότερα .

Ρυθμιστικό πλαίσιο των leges :

Α) οι γαμικές σχέσεις :

Lex Iulia de adulteriis coercendis : η μοιχεία είναι κολάσιμο αδίκημα , ακόμα και η σαρκική επαφή με άγαμη ή χήρα . Επιβάλλονται ποινές φόνου ή εξορίας , ή δήμευση περιουσίας από ειδικό ποινικό δικαστήριο . Η αυτοδικία είναι επιτρεπτή , ενώ για την μοιχαλίδα δημιουργείται κώλυμα γάμου στο μέλλον . Αντίθετα , η παλλακεία , δεν θεωρούνταν πορνική σχέση και δεν τιμωρούνταν . Τέκνα από τέτοιες σχέσεις δεν θεωρούνταν νόμιμα .

Lex Iulia de maritandis ortinibus : περιορισμός αγαμίας και γάμων με ανήθικες γυναίκες .

Lex Papia Poppaea : στις έγγαμες ελεύθερες Ρωμαίες με 3 τέκνα και στις απελεύθερες με 4 τέκνα έχουμε πλήρη απαλλαγή από την επιτροπεία και συνεπώς πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα που επιτρέπει στις γυναίκες σύναψη δικαιοπραξίας χωρίς παρουσία επιτρόπου .

Β) οι απελευθερώσεις :

Lex Fufia Caninia : μείωση των απελευθερώσεων δούλων δια διαθηκών . Να σημειωθεί πως οι δούλοι ήταν res (= αντικείμενο δικαίου = πράγμα) . Διαφοροποιείται το καθεστώς όπου ο δούλος με διαθήκη ήταν απελεύθερος του κληρονομούμενου . Εισάγεται καταπιστευτική απελευθέρωση , όπου ο κληρονόμος ή κληροδόχος βαρύνεται με το καταπίστευμα της απελευθέρωσης του δούλου του κληρονομούμενου διαθέτη . Ο απελεύθερος δεν είχε πολιτικά δικαιώματα και είχε σχέση πατρωνίας με τον τέως κύριό του .

Lex Aelia Sentia : αφορά στις απελευθερώσεις που γίνονται κατά την διάρκεια της ζωής του κυρίου των δούλων . Ο κύριος που απελευθερώνει έπρεπε να είναι άνω των 20 ετών και ο δούλος άνω των 30 , αλλιώς απαιτείται ειδική άδεια . Επίσης ήταν άκυρες οι απελευθερώσεις που γίνονταν σε βάρος ή καταδολίευση των πιστωτών .

Lex Iunia Norabana : κωδικοποιεί άτυπες μορφές απελευθερώσεων που είχαν αρχίσει από τα τέλη της ρωμαϊκής δημοκρατίας . Οι απελεύθεροι εντάσσονται σε ειδική κατηγορία ελεύθερων Λατίνων (Latini Iuniani) που  εξομοιώνονται τους κατοίκους των λατινικών αποικιών .

2) Edicta των αρχόντων : τα πραιτορικά ήδικτα κωδικοποιούνται σε ενιαία μορφή υπό την ονομασία Edictum Perpetuum . Η δικαιική σημασία των edicta αποδυναμώνεται λόγω της εφαρμογής της ενιαίας κωδικοποίησης και λόγω της υποκατάστασής τους από νέες πηγές δικαίου .

3) Senatus Consulta (Συγκλητικά Δόγματα) : σταδιακά επί ηγεμονίας αποκτούν ισχύ νόμου .

Consulta για θέματα ιδιωτικού δικαίου :

a)      S.C. Silanianum : ο κληρονόμος που θα προέβαινε στην αποσφράγιση της διαθήκης του διαθέτη , στην περίπτωση που αυτός είχε δολοφονηθεί και δεν είχε ανακαλυφθεί ακόμα ο ένοχος , κηρύσσονταν ανάξιος της κληρονομιάς .

b)      S.C. Libonianum : ποινές για παραποιήσεις διαθηκών .

c)      S.C. Trebellianum : οι σχετικές αγωγές για κληρονομιά , θα στρέφονταν μετά την μεταβίβασή της στον καταπιστευματοδόχο , εναντίον του και όχι κατά του κληρονόμου .

d)      S.C. Pegasianum : ο κληρονόμος που υπεισέρχεται εκούσια σε κληρονομιά λαμβάνει το ¼ της (φαλκίδειο τέταρτο) με ανάλογη συμμετοχή στα χρέη και στις απαιτήσεις της κληρονομιάς .

e)      S.C. Iuventianum : αν ο νομέας κληρονομιαίων στοιχείων τα πουλήσει και εγερθεί αμφισβήτηση , οφείλει να επιστρέψει το τίμημα που εισέπραξε .

f)       S.C. Tertullianum : η μητέρα καλείται στην εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή των δικών της τέκνων , θεωρείται νόμιμη συγγενής και προηγείται των εξ αρρενογονίας συγγενών .

g)      S.C. Claudianum : οριοθετεί τις παράνομες γαμικές σχέσεις ελεύθερων και δούλων .

h)      S.C. Vellaeanum : σκοπός του η προστασία των γυναικών σε θέματα ανάληψης ευθυνών .

i)       S.C. Macedonianum : (η ονομασία του κατ’εξαίρεση οφείλεται στην αιτία θέσπισης του και όχι στους υπάτους που το εισήγαγαν) : απαγόρευση χορήγησης actio στην περίπτωση σύναψης δανείου με υπεξούσιο τέκνο , εφόσον επακολουθεί ο θάνατος του εξουσιαστή του pater familias .

j)       Άλλα consulta με γενικότερη θεματολογία .

Τα consulta ερμηνεύουν και συμπληρώνουν τους θετικούς δικαιικούς κανόνες . Η έκδοσή τους ατονεί λόγω της ενδυνάμωσης του ηγεμόνα .

4) Οι Constitutiones : κύρια νομοθετική έκφραση ηγεμονικής πρωτοβουλίας , εκδίδονται στο όνομα του ηγεμόνα . Από τον 3^ο αι. μ.Χ. οι ηγεμονικές constitutions (=constitutiones principum) έχουν αυτοτέλεια .

Μορφές constitutiones επί Ηγεμονίας : α) Edicta : θεσπίζουν διατάξεις γενικού περιεχομένου για ολόκληρη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και διαφέρουν από των αρχόντων , β) Decreta : ειδικότερες εκφράσεις της δικαστικής δικαιοδοσίας του Ηγεμόνα , γ) Rescripta : απαντήσεις που παρείχε ο Ηγεμόνας σε αμφισβητούμενα δικαιικά θέματα μετά από επεξεργασία του αρμόδιου scrinium , δ) Mandata : οδηγίες προς τους ηγεμονικούς υπαλλήλους ή εντολές προς τους praefecti των επαρχιακών ρωμαϊκών διοικήσεων , με περιεχόμενο διοικητικό ή φορολογικό , που κωδικοποιούνταν στην επαρχία για εύκολη χρήση .

Constitutiones επί Δεσποτείας διακρίνονται σε : α) Leges generales ή edictales : έχουν γενικό περιεχόμενο και ισχύ σε ολόκληρη , θεωρητικά , την αυτοκρατορία , β) Rescripta : αυτοκρατορικές αποφάσεις επί ειδικών περιπτώσεων . Δεν υπερισχύουν , όμως , των leges generales .

Τα decreta και τα mandata διατηρούνται επί Δεσποτείας αλλά έχουν ειδικότερη υποτονική λειτουργία . Μόνο επί Ιουστινιανού χρησιμοποιείται η μορφή των mandata principis με τον τύπο Νεαράς .

Οι constitutiones εξελίσσονται σε novellae constitutiones (νεαρές διατάξεις) .

Το περιεχόμενο τους «εκρητορικεύεται» για να δείξει τη σχέση Αυτοκράτορα – θείου.

Η νεαρά , εφόσον είναι απευθυντέα δικαιική διάταξη προσλαμβάνει τη μορφή του ηδίκτου .

Pragmaticae sanctiones : ενδιάμεση μορφή μεταξύ rescriptum και lex generalis με νομοθετικό περιεχόμενο που ρυθμίζει καταστάσεις γενικότερου ενδιαφέροντος για ομάδες προσώπων .

Το μεγαλύτερο τμήμα των constitutiones έχει διασωθεί στην ιουστινιάνεια κωδικοποίηση , αλλά διατυπώθηκαν constitutiones και σε προϊουστινιάνειες .

5) Έθιμα : θετική αναγνώριση του εθίμου ως πηγή δικαίου στην αυτοκρατορία αλλά σε γενικό θεωρητικό πλαίσιο που αναφέρεται στη συσχέτιση εθίμου – νόμου και στις προϋποθέσεις λειτουργίας . Στον Πανδέκτη του Ιουστινιανού υποστηρίζεται ότι το έθιμο λειτουργεί στις περιπτώσεις μη υπάρξεως γραπτού κανόνα Δικαίου. Υποστηρίζεται ακόμα πως υπάρχει δυνατότητα κατάργησης νόμου και με την σιωπηρή συναίνεση όλων που εκδηλώνεται με αχρησία (desuetude) .

6) Responsa prudentium : γνωμοδοτήσεις διαπρεπών νομικών με δημόσιο – επίσημο χαρακτήρα . Γινόταν επί Ηγεμονίας , για δικαιικά θέματα . Είχαν ισχύ νόμου αλλά δεν είναι σίγουρο αν υπερίσχυαν σε αντίθετο νόμο .

7) Ius : ένταξη των δικαιικών έργων των κλασικών Ρωμαίων στην αυτοκρατορία . Η οργανική ένταξη του ius στις άμεσες πηγές δικαίου είχε σαν αφετηρία το rescriptum του Αδριανού και περιείχε αξιολόγηση του εφαρμοζόμενου δικαίου των Ρωμαίων . Το ius καθιερώθηκε ως πηγή δικαίου επί Μ. Κωνσταντίνου , και θεσπίστηκε με τον Αναφορικό Νόμο του Θεοδόσιου Β’ και Βαλεντινιανού Γ’ . Για να είναι τα έργα αυτά προσιτά και προς χρήση έγιναν επιτομές και συλλογές τους , όπως οι Pauli Sentientianum libri V και τα Scholia Sinaitica (Σιναϊτικά Σχόλια) που ήταν στην ελληνική γλώσσα .

ΕΜΜΕΣΕΣ δικαιικές πηγές :

Εκείνες που συντελούν , διαμορφώνουν ή επηρεάζουν τη θετική λειτουργία του Δικαίου , αλλά δεν μπορούν να ενταχθούν στις άμεσες δικαιικές πηγές , γιατί δεν έχουν νομοθετική προέλευση ή δεν αναγνωρίζονται με θετικές δικαιικές διατάξεις ως πηγές Δικαίου . Τέτοιες είναι :

1)      Δικαιικές ρήτρες : διαμορφωμένες δικαιικές έννοιες που αποβλέπουν στην ορθότερη εφαρμογή του Δικαίου και επηρεάζουν ουσιαστικά τη λειτουργία του . Τέτοιες ήταν : α) η αρχή της επιείκειας (aequitas) με αφετηρία την αρχαία ελληνική γραμματεία που διαστέλλει το πνεύμα και το γράμμα του νόμου , β) αρχή καλής πίστης (bona fides) ,συνδέεται και με την έννοια του οσίου (fas) , γ) αρχή του συμφέροντος (utilitas) : το δίκαιο στοχεύει στη δικαιοσύνη αλλά και στο «κοινό συμφέρον» , δ) άλλες όπως του αδικαιολόγητου πλουτισμού κ.λπ.

2)      Δικαιική επιστήμη : εντάσσεται στο σύνολό της στις έμμεσες πηγές και επηρεάζει ουσιαστικά αλλά έμμεσα τη λειτουργία του δικαίου με τις μερικότερες εκφάνσεις της .

3)      Κοινωνικά γεγονότα : όπως π.χ. η απονομή της ρωμαϊκής πολιτείας με την constitutio Antoniana , η αναγνώριση του Χριστιανισμού κ.λπ.

ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΕΙΑ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ :

Δεν σχετίζεται με την κωδικοποίηση του Θεοδοσίου Β’ αν και θεωρείται συνέχειά της . Στόχος της ήταν ένα ενοποιημένο δίκαιο , κάτι που προσέδωσε την εντύπωση πως αποτελούσε αδιάκοπη «συνέχεια» των ρυθμίσεων του ρωμαϊκού δικαίου . Γίνεται ουσιαστική κωδικοποίηση ενός παλιότερου δικαίου , ακόμα και των διατάξεων του που δεν ισχύουν . Οι δομές του έργου βασίζονται στην ρωμαϊκή δικαιοταξία και οι μεταρρυθμίσεις από τα βυζαντινά χρόνια είναι περιορισμένες .

Στο όνομα της «προσαρμογής» και της ενοποίησης των 2 τμημάτων της αυτοκρατορίας συντελέστηκαν επεμβάσεις στα κείμενα των πηγών , και μέσα από την αλλαγή της διατύπωσης εκφράζονται καινοτομίες .

Ο στόχος της Ιουστινιάνειας κωδικοποίησης εξειδικευόταν σε ότι αφορούσε τις leges , το ius , τη νέα νομοθεσία και τη διδασκαλία του Δικαίου στις Νομικές σχολές .

Ειδικότερες εκφράσεις της κωδικοποίησης :

1)      Αναφέρονται στον Κώδικα : θεματική κατάταξη των περιλαμβανόμενων αυτοκρατορικών διατάξεων που είχαν ενταχθεί στις 3 προηγούμενες κωδικοποιήσεις (Γρηγοριανού, Ερμογενιανού, Θεοδοσιανού Κώδικα) μέχρι τις νέες constitutiones , με χρονολογική κατάταξη και παράθεση κάποιων διατάξεων στα ελληνικά .

2)      Αναφέρονται στον Πανδέκτη : μορφή κωδικοποίησης του ius , με επιλεκτική παράθεση αποσπασμάτων .Δε φαίνεται να υπάρχει ύπαρξη «Προπανδέκτη» . Αν και πάλι υπήρχαν αλλοιώσεις –παρεμβλήματα στα πρωτότυπα κείμενα , υπήρχε απαγόρευση του σχολιασμού τους. Ο Πανδέκτης εκτείνεται σε 50 βιβλία .

3)      Αναφέρονται στις Εισηγήσεις (institutiones) : είχαν διδακτικό σκοπό για τους σπουδαστές νομικών . Εκτείνονται σε 4 βιβλία και ακολουθείται η τριμερής διαίρεση του δικαίου (δίκαιο προσώπων , πραγμάτων και αγωγών ) .

4)      Αναφέρονται στις Νεαρές (novellae constitutiones) : ρυθμίζουν δικαιικές καταστάσεις χωρίς να αφίστανται στην προγενέστερη υφή του δικαίου . Ορισμένες χαρακτηρίστηκαν κωδικοποιητικές , με την έννοια της μελλοντικής τους κωδικοποίησης . Οι περισσότερες είναι διατυπωμένες στα ελληνικά . Αποτελούν τη «μεταμορφωτική» βάση του τότε δικαίου . Λίγες είναι και οι μετα-ιουστινιάνειες Νεαρές .

ΕΙΔΙΚΟ ΘΕΜΑ 

ΑΠΟΔΟΧΗ ΡΩΜΑΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΙΚΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΣΤΙΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ ΕΠΑΡΧΙΕΣ;

… Αλλά εάν μια μέρα πριν αρχίσει τον λόγο του ο κατήγορος, ένας Έλληνας που δικάζεται επιλέξει, όταν του προταθεί, εάν θέλει να δικαστεί από Ρωμαίους ή οι μισοί δικαστές να είναι Έλληνες, και επιλέξει να έχει Έλληνες ως μισούς δικαστές, τότε αφού οι σφαίρες ζυγιστούν και γραφούν με τα ονόματα, να γίνει η κλήρωση, από το ένα κληρωτήριο τα ονόματα των Ρωμαίων και από το άλλο τα των Ελλήνων, μέχρι η σύνθεση να συμπληρωθεί με 25 από κάθε κατηγορία. Από αυτούς ο ενάγων μπορεί να απορρίψει 1 από κάθε κατηγορία, ενώ ο εναγόμενος 3 από όλους, εφόσον δεν είναι όλοι τους Ρωμαίοι ή Έλληνες. Έπειτα οι υπόλοιποι μπορούν να ψηφίσουν και οι Ρωμαίοι να ρίξουν την ψήφο τους χωριστά σε μία ψηφοδόχο και οι Έλληνες χωριστά σε άλλη…

IG ix (2) 517, 26-34 (Λάρισα, 214 π.Χ.): 

… πυνθάνομαι τοὺς πολιτογραφηθέντας κατὰ/ τὴν παρ’ ἐμοῦ ἐπιστολὴν καὶ τὸ ψήφισμα τὸ ὑμέτερον καὶ ἀναγραφέντας εἰς τὰς στήλας ἐκκεκολάφθαι· εἴ/περ οὖν ἐγεγόνει τοῦτο, ἠστοχήκεισαν οἱ συνβουλεύσαντες ὑμῖν καὶ τοῦ συμφέροντος τῆι πατρίδι/ καὶ τῆς ἐμῆς κρίσεως. ὅτι γὰρ πάντων κάλλιστόν ἐστιν ὡς πλείστων μετεχόντων τοῦ πολιτεύματος/ τήν τε πόλιν ἰσχύειν καὶ τὴν χώραν μὴ ὥσπερ νῦν αἰσχρῶς χερσεύεσθαι, νομίζω μὲν οὐδ’ ὑμῶν οὐθένα ἂν ἀν/τειπεῖν, ἔξεστι δὲ καὶ τοὺς λοιποὺς τοὺς ταῖς ὁμοίαις πολιτογραφίαις χρωμένους θεωρεῖν ὧν καὶ οἱ Ῥωμαῖ/οί εἰσιν, οἳ καὶ τοὺς οἰκέτας ὅταν ἐλευθερώσωσιν, προσδεχόμενοι εἰς τὸ πολίτευμα καὶ τῶν ἀρχαίων με/[ταδι]δόντες, καὶ διὰ τοῦ τοιούτου τρόπου οὐ μόνον τὴν ἰδίαν πατρίδα ἐπηυξήκασιν, ἀλλὰ καὶ ἀποικίας <σ>χεδὸν/ [εἰς ἑβ]δομήκοντα τόπους ἐκπεπόμφασιν.]

SEG 55.838 (AEp 2007 αρ. 1243, BE 2008 αρ. 411) (Χερσόνησος Ταυρική, 1ος/2ος αιώνας μ.Χ.)

Ἀγαθᾶι τύχαι˙ ἔδοξε τᾶι βο[υ]λᾶι καὶ τ[ῶι δ]άμωι˙ ἐπ[εὶ]

διὰ τὰν ὀλιγανδρίαν τᾶς πόλιος Ο.[---6---]οντι το[ὶ]

ἄ[ρχ]οντε[ς] ..ΝΤΕ.Β.Ο.Α.ΦΑΣ.[---6---τ]οῦ ἐννό-

[μ]ου πλάθ[εος τῶ]ν πολειτᾶν καὶ δι[ὰ τ]οῦτο συν-

5  βαίνει δ[ίκας(;) π]αύ[εσ]θαι τοὺς δικα[στ]ὰ[ς] τοὺς ἐν τοῖς

ἐπιδίκ[οις κρίνοντας ----------------------- ὥ]στε [δ]ιὰ τοῦ[το]

ἀταξίαν τινὰ [---------------------------------]. ΥΝ..ΘΑΙ δὲ ἄ[ρ]-

χοντα ΠΟ.[------------------------------] τοὺς κατὰ ἔτος ἄρχον-

τας εἰς Ο[------------------------------------]ις κλαροῦν [κα]τ[ὰ]

          10 τὸν νόμο[ν ----τᾶ]ς βουλᾶς καὶ τῶ[ν --------------------------------------]

[..]ΑΝΩΝ[------------------------- ὅσα δὲ (;)] ἐνκλήματα ἔχει μείζωι δύ-

[να]μιν [ἢ * ------------------------------ ὅσα δὲ] μείζ[ω]ι δύναμιν ἔχει

[ἢ] *ξ’, ἀποκλαροῦν ἄν[δ]ρας ιε’˙ [ὅ]σα δὲ πλ[εί]ονός ἐστιν τε[ι]-

[μ]άματο[ς ἢ] *λ’, ἄνδρας θ’˙ [τ]ῶν δὲ ἡτ[τόν]ων ἐνκληι-

          15 [μ]άτων ἄνδρας ζ’, ἐκτὸς αἴ κα μὴ ἑκοῦσιν ἦν τοῖς ἀντι-

δίκοις ὀλιωιτέροις χρῆσθαι κ[ρι]ταῖς ἢ καταδωισιάζει˙

[ἔστ]ω δὲ ἐξουσία τοῖς ἀντιδίκοις ἐκ τοῦ πλάθεος τ[οῦ]

[ἐννόμου (;) ---- τῶν δικ]ασ[τ]ῶν ἀπολέγειν πέντε ὑπεξαιρο[υ]-

[μένους˙ ἄλλους (;) δὲ δ]ικάζειν κατὰ τὸν νόμον τὸν τῶν vacat..Ο[---]

           20 [---- καὶ ὀ]μνύοντας φέρειν τᾶν ψᾶφ[ον ---------------------]

[---------------] τὸν νόμον ΟΣ.Ε.[----------------------------------]

[---------------].Ο κατὰ τὸν ν[όμον -------------------------------]

[---βασιλευούσα(;)]ς Παρθέ[νου ἔτεος(;)-------------------]

Αγαθή τύχη. Η βουλή και ο δήμος αποφάσισαν, επειδή εξαιτίας της ολιγανδρίας στην πόλη (συμβαίνει) … οι άρχοντες … του νόμιμου αριθμού των πολιτών και εξαιτίας αυτού οι δικαστές έχουν σταματήσει να κρίνουν τις εκκρεμείς υποθέσεις … ώστε εξαιτίας αυτού αταξία (έχει προκληθεί) … άρχοντα δε … τους άρχοντες κάθε έτους … να κληρώνουν σύμφωνα με τον νόμο … της βουλής και των … εγκλήσεις αξίας μεγαλύτερης από … όσες έχουν αξία μεγαλύτερη από 60 δηνάρια να κληρώνουν 15 άνδρες, και όσες έχουν αξία μεγαλύτερη από 30 δηνάρια 9 άνδρες, και όσες έχουν μικρότερη αξία 7 άνδρες, εκτός εάν οι αντίδικοι εκουσίως (αποφασίσουν) να χρησιμοποιήσουν μικρότερο αριθμό δικαστών από αυτόν που ορίζεται στο νόμο. Οι αντίδικοι μπορούν να ζητήσουν την εξαίρεση 5 από το νόμιμο αριθμό των δικαστών, οι υπόλοιποι δικαστές να δικάζουν σύμφωνα με τον νόμο των … και αφού ορκιστούν να ψηφίσουν … τον νόμο … σύμφωνα με τον νόμο …

Roman Statutes I, αρ. 12 V, 14-22 (Κνίδος, περ. 100 π.Χ.):

     π̣αρὰ τούτων τ̣ε̣ τεσσαράκοντα πέντε [--- μετὰ ταῦ]

15 τα ὅπως γνώμης ἐκείνου ὧι περὶ τούτου τοῦ π[ράγματος προσαχθῆι --- λ]

     άχ̣ω̣σιν καὶ οὕτως παρεξαιρῶνται φροντιζέτ[ω ἐπεί τε εἰσι--- τεσ-]

     σαράκοντα πέντε πα̣ρ̣ό̣ν̣τ̣ε̣ς̣ τῷ̣ ἀπαιτη̣σ̣α̣[μένῳ πρῶτον ἐξέστ]ω

     μεταπορίπτειν, ἕνα ἕκαστος ἵνα ἀπολέγωνται ἐ[ν μέρει μέχρι τούτου]

     ἕως ἂν δεκαπέντε λοιποὶ ἔ̣σω̣νται. ὃ̣ς αὐτὸς [μὴ δύνηται], λεγέτω

20 ὑπὲρ ἐκείνου ἄρχων ὃν ἀνθ’ ἑαυτοῦ τῶν θ[ελόντων κελεύηι]

     μέχρι τούτου ἕως  δεκαπέντε ἔ̣σω̣ντα[ι οὕτως περὶ τούτου τοῦ]

    πράγματος εἰς ἐκείνους δεδομένοι περί [τε ---].

[…] και να δεί ποιος από τους 45 […έπειτα] σύμφωνα με την απόφαση του προσώπου ενώπιον του οποίου [οποιοσδήποτε θα εμφανιστεί (για προανακριτική διαδικασία?) σχετικά με αυτό το θέμα θα επιλεγεί με κλήρωση … [Και όταν θα είναι] παρόντες οι 45, ο ενάγων [θα έχει πρώτος το δικαίωμα] να απορρίψει, (εφόσον) ο καθένας με τη σειρά του απορρίψει από έναν μέχρι να μείνουν 15. Όποιος δεν μπορεί ο ίδιος να εκδικάσει, ένας άρχοντας θα επιλέξει αντί γι’ αυτόν, ποιός από τους υπόλοιπους θα δικάσει, μέχρι να φτάσουν τον αριθμό των 15 …

SEG 9.8 I, 22-31 (Κυρήνη, 7/6 π.Χ.):

Ἐὰν δὲ Ἕλλην κρινόμενος, πρὸ μιᾶς ἡμέρας ἢ τὸν κατήγορον ἄρξασθαι λέγειν, δοθείσης ἐξου-

      σίας αὐτῷ πότερον ἅπαντας βούλεται κριτὰς αὐτῶι Ῥωμαίους εἶναι ἢ τοὺς

      ἡμίσους Ἕλληνας, ἕληται τοὺς ἡμίσεις  Ἕλληνας, τότε σηκωθεισῶν τῶν

25  σφαιρῶν καὶ ἐπιγραφέντων αὐταῖς τῶν ὀνομάτων, ἐγ μὲν τοῦ ἑτέρου κλη-

     ρωτηρίου τὰ τῶν Ῥωμαίων ὀνόματα, ἐγ δὲ τοῦ ἑτέρου τὰ τῶν Ἑλλήνων κληρο[ύ]-

     σθω, ἔως ἂν {αν} ἐφ’ ἑκατέρου γένους ἀνὰ εἴκοσι πέντε ἐκπληρωθῶσιν, ὧν ἀνὰ ἕ-

     να ἐξ ἑκατέρου γένους ὁ διώκων, ἂν βούληται, ἀπολεγέτω, τρῖς δὲ ἐξ ἁπάντων

     [ὁ] φεύγων, ἐφ’ ὧι οὔτε [Ῥ]ωμαίους πάντας οὔτε Ἕλληνας πάντας ἀπολέξει. εἶτα οἱ

30 ἄλλοι πάντες ἐπὶ τὴν ψηφοφορίαν ἀπολυέσθωσαν καὶ φερέτωσαν ἰδίαι μὲν εἰς ἑτέ-

    ραν κίστην οἱ Ῥωμαῖοι τὴν ψῆφον, ἰδίαι δὲ οἱ  Ἕλληνες εἰς ἑτέραν … 

… Αλλά εάν μια μέρα πριν αρχίσει τον λόγο του ο κατήγορος, ένας Έλληνας που δικάζεται επιλέξει, όταν του προταθεί, εάν θέλει να δικαστεί από Ρωμαίους ή οι μισοί δικαστές να είναι Έλληνες, και επιλέξει να έχει Έλληνες ως μισούς δικαστές, τότε αφού οι σφαίρες ζυγιστούν και γραφούν με τα ονόματα, να γίνει η κλήρωση, από το ένα κληρωτήριο τα ονόματα των Ρωμαίων και από το άλλο τα των Ελλήνων, μέχρι η σύνθεση να συμπληρωθεί με 25 από κάθε κατηγορία. Από αυτούς ο ενάγων μπορεί να απορρίψει 1 από κάθε κατηγορία, ενώ ο εναγόμενος 3 από όλους, εφόσον δεν είναι όλοι τους Ρωμαίοι ή Έλληνες. Έπειτα οι υπόλοιποι μπορούν να ψηφίσουν και οι Ρωμαίοι να ρίξουν την ψήφο τους χωριστά σε μία ψηφοδόχο και οι Έλληνες χωριστά σε άλλη…

TAM ii 77 (Λυκία (Τελμησσός), ίσως 2ος -3ος αιώνας μ.Χ.):

 … ὁμοίως οὐκ ἐξέσται τινὶ ο[ὐ]δὲ ἐν τῷ ὑποσορίῳ τοῦ ἡρῴου/ τ̣εθῆναι ἢ θάψαι τινὰ χωρὶς εἰ μή τινι ἐγὼ συγχωρήσαιμι ἢ ζῶσα/ ἢ ἐν διαθήκαις ἢ κωδικίλλοις γράψ̣ασα·…

SEG 52.1464ter  (Καππαδοκία (Κόμανα), 1-2 αιώνας μ.Χ.):

ταῦτα δὲ κελεύω τοῖς ὑπ’ ἐμοῦ ἠλευθερωμέ/νοις ἐπὶ ταύτῃ τῇ αἱρέσι καὶ τοῖς ὑπ’ ἐμοῦ διατεταγ/μένοις ἐν ταῖς δυσὶ τάβλαις καὶ κωδικίλλοις …

Herrmann – Polatkan, Das Testament des Epikrates, (Λυδία (Νάκρασον), 2ος αιώνας μ.Χ.), 63-69a:

 … διά τε τοῦτο βούλομαι τὴν διά/ταξιν ταύτην μου ἐνχαραχθῆναι στήλλῃ λιθίνῃ εὐσήμοις γράμμασιν/ καὶ τεθῆναι πρὸ τοῦ μνημείου ἐν τῷ ἄλσει, τίνες τε οἱ πρῶτοι καὶ τίνες μετὰ ταῦ/τα καὶ τίνων οἱ διαδεξάμενοι καὶ λαβόντες, ἵνα τὰ ὀνόματα τῶν διαδεχο/μένων ἐνχαράσσηται, ὥστε τῶν βασμῶν τὴν διαδοχὴν μήκει τοῦ χρόνου μὴ ἀ/μαυρωθῆναι μηδέ τινα ἀλλότριον εἰσελθεῖν δύνασθαι εἰς τὸ δίκαιον/ τοῦτο …

SEG 35.1167  (Λυδία (Μαιονία), 242/3 μ.Χ.):

 ἔτους τκζʹ, μη(νὸς) Ὑπερβερτέ/ου v γʹ ἀ(πιόντος)· Αὐρ. Προκόπτοντα/ καλῶς ζήσοντα καὶ ὑπηρε/τήσ<α>ντα Τατιανῷ τῷ συντρό/φῳ, ὃς μνημονεύσας ἣν ἔσχεν/ εἰς ἑ<α>υτὸν εὔνοιαν τελευτῶν/ κατέλιπε αὐτὸν ἐλεύθερον/ εὐγενῆ διὰ β̣ινδίκτων, κατέλι/πεν δὲ καὶ αὐτῷ καὶ ληγᾶτα τὰ ἐν/ τῇ διαθήκῃ δηλούμενα·

SEG 34.1213 (Λυδία (Σαιτται), 199/200 μ.Χ.):

 ἐπεζήτησαν οἱ θεοὶ τᾶς ἀν/πέλους τῆς Ὑγίης Μόρτου/ τὰς 〚․․〛 ληγάτους ἐν Προμι/άσῃ τόπῳ λεγομένῳ Λά/κοις καὶ ἄλας κορυφήας·

Heberdet – Wilhelm, Reisen in Kilikien, 137 αρ. 223 (Παμφυλία (Κορακήσιον), τέλος 2ου ή αρχές 3ου αιώνα μ.Χ.):

 Ἴνγαμιν Τροκοάρεως/ τὸν φιλοτειμησάμενον/ τὸ ἔργον τοῦ μακέλλου/ Αὐρ(ηλία) Ἰνγαμιανὴ Θεοδώρα/ ἡ θυγάτηρ καὶ κληρονόμ[ος]/ ἐξ ὧν ὑφεῖλεν τοῦ ληγάτου/ τῆς πόλεως κατὰ τὴν τελευ/ταίαν γνώμην καὶ σημίω/σιν τοῦ πατρός.

P. Gurob 2, 1-11 (P. Petr. 3, 21; M. Chrest. 21) (Κροκοδιλόπολις, 226 π.Χ.):

                                                                                                                          [ἐπὶ προέδρου]
5   Ζηνοθέμιδ[ος· δικασ]ταὶ Διομήδης Πολυκλῆς Ἄν[δρ]ων Θεοφάνη[ς Μαιάνδριος]
     Σώνικο[ς Διοτρέφης]. καθίσαντος ἡμᾶς Πολυδεύκου τοῦ εἰσαγω[γέως κατὰ τὸ]
     παρὰ Ἀριστο[μάχου το]ῦ πρὸς τῆι στρατ[ηγ]ίαι τοῦ Ἀρσινοίτου νο[μοῦ τεταγμένου]
     γραφὲν αὐτῶ[ι προστ]άγμα οὗ ἐστιν ἀν[τ]ίγραφον τόδε· Πολυ[δεύκει χαίρειν].
     ἠξίωκεν τὸ[ν βασιλ]έα διὰ τῆς ἐντε[ύξ]εως ἡ Ἡράκλεια κα[θίσαι - ca. 9 - ομο] -
10 σαντας πάντ[ας δικ]αστὰς πλὴν ὧν [ἂν ἑ]κάτερος ἐξαναστή[σηι κατὰ τὸ διάγραμ] -
     μα.

SEG 29.1130bis, 37-44 (Ager, Interstate arbitrations 71, SEG 46.2340, ΒΕ 1987, αρ. 287) (πρώτο μισό 2ου αιώνα π.Χ.):

                         ο[ὓ]ς οὐ δεῖ δικάζειν· μὴ δικάζειν πατέρα παιδ[ὶ]

     μηδὲ παῖδα πατρὶ μ[ηδ]ὲ ἀδελφοὺς ἀδελφῶι μηδὲ ἀδελφιδοῦς

     μηδὲ πάτρωας μηδ[ὲ] μήτρωας μηδὲ γαμβροὺς μηδὲ πενθεροὺς

40 μηδὲ κοινωνοὺ̣[ς τῆ]ς [δί]κ̣ης μηδὲ προξένους μηδὲ τοὺς εἰσαγωγεῖς

    τῶν δικῶν μηδ[ὲ τοὺς τρ]ε̣φομένους ὑπὸ τῆς πόλεως· ἐὰν δέ τις πα<ρὰ> ταῦ-

   τα δικάσηι οὓς ἡ̣ [συνθή]κ̣η ἀπείργει, ἀποτισάτω ὁ δικάσας τῶι δικαζο-

   μένωι τὸ πέμπ[τον μέ]ρος τοῦ ἐπιγράμματος τῆς δίκης ἣν ἐδίκασεν

   καὶ τῆς δίκης ὑπ̣[όδικο]ς ἔστω. 

… Αυτοί που δεν πρέπει να δικάζουν. Να μη δικάζει ο πατέρας τον γιο, ούτε ο γιος τον πατέρα, ούτε ο αδελφός τον αδελφό, ούτε τα ανίψια, ούτε οι θείοι από την πατρική γραμμή ούτε από την μητρική, ούτε οι γαμπροί ούτε οι πεθεροί, ούτε εκείνοι που συνδέονται με τη δίκη, ούτε οι πρόξενοι, ούτε οι εισαγωγείς των υποθέσεων, ούτε εκείνοι που τρέφονται από την πόλη. Εάν κάποιος, από αυτούς που η συμφωνία απαγορεύει, δικάσει παρά τους κανόνες, να καταβάλλει στον δικαζόμενο το 1/5 του τιμήματος που επιδικάστηκε στη δίκη στην οποία συμμετείχε και να μπορεί να διωχθεί δικαστικά…

IG ix (1)2 (3) 717, B 12-18 (Nomima I 53) (πρώτο μισό 5ου αιώνα):

αἴ κ’ ἀνδιχάζοντι ⋮ τοὶ ξενοδίκαι ∶ ἐπομότας ⋮ ℎελέσ/το ⋮ ὀ ξένος ∶ ὀπάγον ∶ τὰν δίκαν ∶ ἐχθὸς προξένο καὶ ϝιδίο ξένο ∶ ἀριστίνδαν ∶ ἐπὶ μὲν ταῖς μναια/ίαις ∶ καὶ πλέον ∶ πέντε καὶ δέκ’ ἄνδρας ∶ ἐπὶ ταῖς/ μειόνοις ∶ ἐννέ’ ἄνδρας ∶ αἴ κ’ ὀ ϝασστὸς ποὶ τὸν ϝ/αστὸν δικάζεται κὰ(τ) τᾶς συνβολᾶς· δαμιοργὸς/ ℎελέσται ∶ τὸς ℎορκομότας ἀριστίνδαν τὰν πε/ντορκίαν ὀμόσαντας ∶ τὸς ℎορκομότας τὸν αὐτ αὐτὸ/ν ℎόρκον ὀμνύεν ∶πλεθὺν δὲ νικε̑ν. 

Εάν οι ξενοδικαστές θέσουν την υπόθεση στην άκρη, ο ξένος ενάγων θα επιλέξει δικαστές ad hoc , εκτός από πρόξενο ή «ίδιο ξένο», ανάμεσα στους άριστους, για μεν υποθέσεις (αξίας) μεγαλύτερης από 1 μνα, 15 άνδρες, για υποθέσεις μικρότερης (αξίας), 9 άνδρες. Εάν πρόκειται για πολίτη που ενάγει άλλον πολίτη επικαλούμενος τη συνθήκη οι δαμιουργοί θα ορίσουν τους δικαστές ανάμεσα στους άριστους, δίνοντας τον πενταπλό? Όρκο και οι δικαστές θα δώσουν τον ίδιο όρκο. Η πλειονοψηφία θα επικρατήσει.

Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία (Το Σύνταγμα Αθηναίων) Αθ.Πολ. 52.4: οἱ δ´ ἀποδέκται τοῖς τελώναις καὶ κατὰ τῶν τελωνῶν, τὰ μὲν μέχρι δέκα δραχμῶν ὄντες κύριοι, τὰ δ´ ἄλλ´ εἰς τὸ δικαστήριον εἰσάγοντες ἔμμηνα.

SEG 26.72, 16-26 (Ag. 16, 106C), (Αθήνα, 375/4 π.Χ.):

ἐὰν δὲ τις μὴ δέχηται τὸ ἀ̣[ρ]γ[ύρ]ιον ὅ τ[ι ἂν ὁ δοκι]/μαστὴς δοκιμάσηι, στερέσθω ὧν ἂμ [π]ωλῆτ̣[αι ἐκείν]/ηι τῆι ἡμέραι. φαίνειν δὲ τὰ μὲν ἐν [τ]ῶ̣ι σί̣[τωι πρὸς]/ τὸς σιτοφύλακας, τὰ δὲ ἐν τῆι ἀγορᾶι κ[α]ὶ [ἐν τῶι ἄλ]/λωι ἄστει πρὸς τοὺς το̑  δήμο συλλογέ[ας], τὰ [δὲ ἐν τῶ]/ι ἐμπορίωι καὶ τῶι Πει[ρ]αιεῖ πρὸς τοὺ[ς ἐπιμελητ]/ὰς τοῦ ἐμπορίο πλὴν τὰ ἐν τῶι σίτωι, τὰ δὲ [ἐν τῶι σί]/τωι πρὸς τοὺς σιτοφύλακας. τῶν δὲ φανθέ[ντων, ὁπό]/σα μὲν ἂν ἦι ἐντὸς δέκα δραχμῶν, κύριοι ὄ[ντων οἱ ἄ]/ ρχοντες διαγιγνώσκειν, τὰ δὲ ὑπὲρ [δ]έ[κ]α [δραχμάς],/ ἐσαγόντων ἐς τὸ δικαστήριον.

… εάν κάποιος δεν αποδέχεται το νόμισμα, το οποίο έχει ελέγξει ήδη ο δοκιμαστής, να στερείται ο,τιδήποτε πουλήσει εκείνη την μέρα. Να γίνεται η καταγγελία, εφόσον συμβεί στην αγορά του σίτου, στους σιτοφύλακες, εφόσον δε συμβεί στην αγορά και στην υπόλοιπη πόλη, στους συλλογείς του δήμου, εφόσον δε συμβεί στο εμπόριο και στον Πειραιά, στους επιμελητές του εμπορίου εκτός από αυτά που συνέβησαν στην αγορά του σίτου, τα οποία θα πρέπει να καταγγελθούν στους σιτοφύλακες. Από τις καταγγελίες, όσες αφορούν αγαθά αξίας μέχρι 10 δρχ. να έχουν την εξουσία να τις κρίνουν οι άρχοντες, όσες δε έχουν αξία άνω των 10 δρχ. να εισάγονται στο δικαστήριο …

FD iii (1) 486, 3-4 (285-280 π.Χ.):

 ․․․․․․․․αρων καὶ ὑπακούσας μ․․․․ — — — — — —ΔΚΙ ἔλ[α]σσον ἕνδεκα ἀνδ[ρῶν ․․․]/ [τ]ὰς δὲ ὑπὲρ πέντε μνᾶς ἔντε δ[έκα καὶ πλέον δεκάπεντε ἀνδρῶν·

… και αφού υπάκουσε … το λιγότερο 11 άνδρες … αυτές δε που είναι πάνω από 5 μνας (να εκδικάζονται) από 10 έως το πολύ 15 ἄνδρες …

IGBulg iv 2263, 12-14 (SEG 51.836; IGBulg v 5895) (Παρθικόπολη (Μακεδονία), 157/8 μ.Χ.):

οἱ ἐνκεκτημένοι παρ’ ὑμ[ῖ]ν ὑπακουέ/τωσαν τοῖς ἄρχουσι πρὸς τὰς δίκας καὶ διώκοντες καὶ φεύ/γοντες μέχρι διακοσίων πεντήκοντα δηναρίων

IG ii2 1100, 46-54  (Αθήνα, περ. 124 μ.Χ.):

τὰς δὲ περὶ τούτων δίκας/ μέχρι μὲν πεντήκοντα ἀμφορέων ἡ βου/λὴ μόνη κρεινέτω, τὰ δὲ ὑπὲρ τοῦτο μετὰ/ τοῦ δήμου. ἐὰν δὲ τῶν ἐκ τοῦ πλοίου τις/ μηνύσῃ, ἐπάναγκες ὁ στρατηγὸς τῇ ἐξῆς/ ἡμέρα βουλὴν ἀθροισάτω, εἰ δ’ ὑπὲρ τοὺς/ πεντήκοντα ἀμφορεῖς εἴη τὸ μεμηνυ/μένον, ἐκκλησίαν· καὶ διδόσθω τῷ ἐλέγ/ξαντι τὸ ἥμισυ

SEG 30.1119, 13-19 (Dubois, IGDS 206) (Nακώνη, 254-240 π.Χ.):

οἱ δὲ <ὑ̣π>ενάντιοι γεγονότες ἐν/ τοῖς ἔμπροσθεν χρόνοις ἑκάτεροι ἑκατέρων προγραψάντω. οἱ δὲ/ ἄρχοντες τὰ ὀνόματα κλαρογραφήσαντες χωρ̣ὶς ἑκατέ/ρων ἐμβαλόντες ἐς ὑδρίας δυόω κλαρώντων ἕνα ἐξ ἑκα/τέρων, καὶ ἐκ τῶν λοι[π]ῶν πολιτᾶν ποτικλαρώντω τρεῖς/ πὸτ τοὺς δύο ἔξω τᾶν ἀγχιστει̣ᾶν ἇν ὁ νόμος ἐκ τῶν δ̣ικασ/τηρίων μεθίστασθαι κέλεται.

… Αυτοί δε που συντάχθηκαν με τις αντιμαχόμενες μερίδες στα προηγούμενα χρόνια να γράψουν τα ονόματα τους απέναντι τα μεν από τα δε, και οι άρχοντες να γράψουν σε κλήρους τα ονόματα τους χωριστά και αφού τα βάλουν σε δύο υδρίες να κληρώνουν ένα από κάθε μερίδα και από τους υπόλοιπους πολίτες 3 επιπλέον των 2, εκτός από τους συγγενείς, τους οποίους ο νόμος ορίζει ότι αποκλείονται…

Ηλ. Ν. Αρναούτογλου

(15η Συνάντηση Ελλήνων Ιστορικών του Δικαίου, Κομοτηνή 19-20 Οκτωβρίου 2012, )