Στη σκιά της αρχαίας βελανιδιάς

Υπάρχει μια γωνιά στην Αθήνα όπου μπορείτε να σταθείτε στη δροσιά μιας μαντικής βελανιδιάς, ακούγοντας το θρόισμα των φύλλων της ανάμεσα σε αρχαίους ψιθύρους.

Είναι η μυστηριακή ατμόσφαιρα που δημιουργεί το θέμα αλλά και το στήσιμο της περιοδικής έκθεσης «Δωδώνη. Το μαντείο των ήχων», που μαγνητίζει τους επισκέπτες

του Μουσείου της Ακρόπολης.

Ένα από τα υποστυλώματα της αίθουσας μετατράπηκε έξυπνα σε τεχνητό δέντρο με 8.000 πράσινα φυλλαράκια βελανιδιάς, όπου μαθαίνουμε για την ιστορία του, την ιερή φηγό που με το σφύριγμα των φύλλων της απαντούσε ο θεός στα ερωτήματα των ανθρώπων.

Η μεγάλη οθόνη βίντεο δεξιά βοηθά σε αυτό το νοητό ταξίδι στη στενή κοιλάδα ανατολικά του Τόμαρου, όπου το διάσημο ιερό της ήταν το θρησκευτικό κέντρο της βορειοδυτικής Ελλάδας. Το αρχαιότερο μαντείο στην ελληνική επικράτεια ήταν το ιερό της Δωδώνης, όπως επιβεβαιώνεται και από τις αναφορές στα ομηρικά έπη. Στον Ηρόδοτο, όταν το επισκέφθηκε, είπαν την ιστορία του. Οτι ξεκίνησαν δύο μαύρα περιστέρια από τη Θήβα της Αιγύπτου με κατεύθυνση το ένα στη Λιβύη (όπου ιδρύθηκε το ιερό του Αμμωνα Δία) και το άλλο στη Δωδώνη. Εκεί κάθισε σε μια βελανιδιά, το ιερό δένδρο του πατέρα των θεών, και με ανθρώπινη λαλιά είπε πού έπρεπε να ιδρυθεί το μαντείο.

Λένε πως στις ρίζες της, απ’ όπου ανέβλυζε νερό, κατοικούσαν ο Δίας και η τοπική σύζυγός του η Διώνη. Εκεί πήγε και ο Οδυσσέας λίγο πριν από το τέλος της περιπλάνησής του για να πάρει τη συμβουλή του Δία

Επρεπε να φτάσει κρυφά ή φανερά στην Ιθάκη;

Ανθρώπινη αγωνία

Στη Δωδώνη έφταναν από κάθε άκρη ρωτώντας τον θεό για τις δουλειές τους, το ταξίδι και την περιουσία τους, τους δούλους, τις σχέσεις τους, τα χρήματά τους. Απόδειξη, οι μολύβδινες πινακίδες (χρηστήρια ελάσματα), που αφ’ ότου αποκαλύφθηκαν στην τουρκοκρατούμενη ακόμη Δωδώνη από τον Κωνσταντίνο Καραπάνο, αλλά κι αργότερα στις ανασκαφές του Δημητρίου Ευαγγελίδη καθώς και του Σωτήρη Δάκαρη, έφεραν στο φως την ανθρώπινη αγωνία. Χαραγμένα ερωτήματα προς τον Δία Νάιο και τη Διώνη – αν, λ.χ., η βαρυχειμωνιά οφείλεται σε κάποιο παράπτωμά τους, αν θα παντρευτεί η κόρη της οικογένειας όπως στην περίπτωση της Θάλειας και σε άλλες περιπτώσεις, ποια θα ’ναι η δική τους ευτυχία. Θα είναι, όπως ρωτάει κάποιος, «ευτυχισμένος εάν παντρευτεί την κόρη του Φιλωνίδη και αδελφή του Παμφίλη;».

Η Μύρτα είναι μια γυναίκα που στο τέλος του 5ου αι. π.Χ. συμβουλεύεται τον Δία και τη Διώνη σε αμφίγραφο ορθογώνιο έλασμα που φέρει επτά αναδιπλώσεις: υπάρχει ενδεχόμενο να μείνει χήρα; Καθώς φαίνεται κάτι είχε στον νου της. Ο σύζυγος ήταν άρρωστος, ίσως και κάπου εξαφανισμένος. Γιατί σε άλλο έλασμα θέτει διπλό ιδιωτικό ερώτημα: «Θα είναι μονιασμένα τα παιδιά της;» κι επίσης «θα ξαναπαντρευτεί;». 

Το ζευγάρι Βουκόλος και Πολυμνάστη ρωτάει για το ποιες θρησκευτικές ενέργειες πρέπει να ακολουθήσουν για να αποκτήσουν γιο που θα τους ζήσει. Στα μέσα του 4ου αι. π.Χ., η Κλευνίκα, που θέλει και αυτή να αποκτήσει παιδιά, ρωτάει το ζευγάρι των θεών «αν θα πρέπει να αλλάξει άνδρα για την απόκτησή τους». 

Συχνά είναι τα ερωτήματα για την προίκα, τα μάγια και τις κλεψιές. Ο Σίνδος είναι αυτός που «έκλεψε τα λουλούδια;» ρωτάει κάποιος σε μια επιγραφή, ενώ άλλος ζητάει από τον θεό να του δώσει σημάδι για χρήματα που του έκλεψαν: «Μήπως υπαίτια είναι η Χιόνη;».

Από το θρόισμα των φύλλων του δένδρου, το πέταγμα των πουλιών που φώλιαζαν σε αυτό, το κελάρυσμα του νερού στην ιερή πηγή, καθώς και τους ήχους των χάλκινων λεβήτων γύρω από τη βελανιδιά, οι μάντεις ερμήνευαν την απάντηση του Δία. Οι επισκέπτες (σημειώνει ο Σωτήριος Τσέλικας στον εξαιρετικό κατάλογο της έκθεσης) έγραφαν τα ερωτήματά τους σε ένα μολύβδινο έλασμα, έπειτα το δίπλωναν και στην εξωτερική πλευρά του χάραζαν το όνομά τους ή ένα αναγνωριστικό σημαδάκι. Τα ερωτήματα παραδίδονταν στην ιέρεια κι εκείνη απαντούσε τραβώντας κάποιου είδους κλήρους με θετικές ή αρνητικές απαντήσεις ή ονόματα θεών. Τα τυλιγμένα ελάσματα που βρέθηκαν στις ανασκαφές μαρτυρούν ότι κάποια δεν ανοίχτηκαν ποτέ. Οσο για τις απαντήσεις, ήταν έτσι διατυπωμένες ώστε να τους εξυπηρετούν όλους.

Η σημασία του μαντείου

Σε αυτή την έκθεση με τα μικροσκοπικά εκθέματα, τις ανθρώπινες αγωνίες και τα διλήμματα, ο επισκέπτης μαθαίνει κάθε λεπτομέρεια για το παλαιότερο ελληνικό μαντείο και τη σημασία του στον αρχαίο κόσμο. Πήλινα και χάλκινα αντικείμενα ύστερης εποχής του Χαλκού αποκαλύπτουν την ταυτότητα των πρώτων κατοίκων, την αρχέγονη λατρεία της Μητέρας Γης, την κυρίαρχη παρουσία του θεού Δία στο ιερό, τις μαντικές ικανότητες της βελανιδιάς, την ανθρώπινη αγωνία για το μέλλον... Ανάμεσα στα εκθέματα παρουσιάζονται και αφιερώματα όσων ζητούσαν την απάντηση των θεών. Εντυπωσιακά και τα νομίσματα, στα οποία ο επισκέπτης διακρίνει τον πολιτικό ρόλο του μαντείου, αλλά και τη σχέση του με τον βασιλιά Πύρρο της Ηπείρου.

Ο 210 σελίδων καλαίσθητος κατάλογος είναι απαραίτητη αγορά από το πωλητήριο του μουσείου. Ισως και μια βόλτα ώς το εστιατόριο, που έχει ετοιμάσει γιαννιώτικες λιχουδιές με αφορμή την έκθεση, η οποία θα μείνει ανοιχτή έως τον Ιανουάριο.

Με αυτή την ιδέα, ο πρόεδρος του Μουσείου Ακρόπολης Δημήτρης Παντερμαλής, όπως και με την προηγούμενη έκθεση, κατάφερε να εξάψει το ενδιαφέρον του κοινού, κυρίως να το παρακινήσει να ταξιδέψει και να γνωρίσει κι άλλους τόπους της χώρας με μεγάλη ιστορία. Αλλωστε η Δωδώνη, όπως εύστοχα τονίζει ο έφορος Κωνσταντίνος Σουέρεφ, «έχει πολλές όψεις, σε επίπεδο φιλολογίας, αρχαιολογίας και Ιστορίας». Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων μπορεί να είναι το επόμενο βήμα του επισκέπτη, μια καλή ευκαιρία για γνώση και απόδραση από την Αθήνα.

Ξεχασμένος κρατήρας στο Αρχαιολογικό

Όσοι πάντως επιμένουν να χαίρονται την ηρεμία της πόλης τον Αύγουστο, μια επίσκεψη στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο επιβάλλεται. Το αριστούργημα της μεταλλοτεχνίας του κρητομυκηναϊκού κόσμου, προϊόν των ανασκαφών του Ερρίκου Σλήμαν στις Μυκήνες το 1876, είναι καλή αφορμή. Ο «κρατήρας της μάχης», 140 χρόνια από την ανακάλυψή του, βγήκε εδώ και λίγες ημέρες από τις αποθήκες του ΕΑΜ στο πλαίσιο του «Αθέατου Μουσείου». Ενα μεγάλο αργυρό αγγείο από τους βασιλικούς τάφους του περίφημου Ταφικού Κύκλου Α που προέκυψε από ανασύσταση με ελάσματα αργύρου. Βρέθηκαν στον τάφο IV, είναι μέρος των ταφικών δώρων σε νεαρό πρίγκιπα (16 αι. π.Χ.) και αναπαριστά ανάγλυφη σκηνή μάχης δύο αντίπαλων ομάδων πολεμιστών πάνω από έναν πεσμένο οπλίτη. Το ενδιαφέρον της ιστορίας του είναι ότι, ενώ κτερίσματα του Ταφικού Κύκλου Α χρυσά και αργυρά είναι μέρος των πιο διάσημων αντικειμένων του μουσείου, τα αργυρά ελάσματα που το αποτελούν, δεν αξιολογήθηκαν αμέσως.

 Το αγγείο που οι επισκέπτες πηγαίνουν να θαυμάσουν στην αίθουσα του Βωμού αποκαταστάθηκε χάρη στην αρχαιολόγο Αγνή Ξενάκη–Σακελλαρίου με τη βοήθεια των συντηρητών του Εθνικού Αρχαιολογικού. Σε αυτήν έδωσε τη δεκαετία του ’60 ο τότε διευθυντής του Μουσείου, Χρήστος Καρούζος, την ευκαιρία να μελετήσει εκ νέου το υλικό, που δημοσιεύθηκε το 1974. 

Με τη βοήθεια των σημειώσεων του αρχαιολόγου Παναγή Σταματάκη, ο οποίος συμμετείχε στις ανασκαφές, και ανακαλύφθηκαν το 2003 στο αρχείο του Μουσείου, μαθαίνουμε πως στο εσωτερικό του κρατήρα υπήρχαν 7 αργυρά, 5 χρυσά κύπελλα κι ένα αλαβάστρινο ρυτό. Σήμερα μιλάμε για το μεγαλύτερο αργυρό αντικείμενο της μυκηναϊκής αρχαιότητας.

 Έχει περίτεχνο ανάγλυφο διάκοσμο και στο κυρίως τμήμα του αναπαριστάται η μάχη δύο ομάδων πολεμιστών: τέσσερις με οκτώσχημες ασπίδες εναντίον τεσσάρων με πυργοειδείς ασπίδες κι ένας στρατιώτης που κείτεται στο έδαφος.

Πηγή