Η Ελληνορθοδοξία απέναντι στη Φιλοσοφία και στην Επιστήμη [3]

Λόγος [3. Η οθωμανική Εκκλησία κατά του Διαφωτισμού]

 Επίσκοπος. Απόσπασμα από ένα ποίημα του Henry Gally Knight. CARTWRIGHT, Joseph [Έντεκα χρωματιστές πινακίδες της βορειοδυτικής Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένου ενός πορτρέτου του Αλή Πασά], London, R. Havell, 1822.

του Αναγνώστη ΛασκαράτουΔεν θέλω να αδικήσω την οθωμανική τυραννία, αποκαλώντας την Εκκλησία της Πόλης οθωμανική, για να χρεώσω όλες τις ανομίες της στην Υψηλή Πύλη. 

Οι Σουλτάνοι κατά κανόνα ποσώς ενδιαφέρονταν να εμποδίσουν τη μόρφωση των Ορθοδόξων ή τις σπουδές τους στη Δύση. Ίσα ίσα χρησιμοποιούσαν τη λογιοσύνη των Χριστιανών σε θέσεις κλειδιά της εξουσίας τους, όπως αυτή του Μεγάλου Δραγουμάνου ή του

Οσποδάρου της Μπογδανοβλαχίας. 

Ήταν οι Αρχιερείς που έβλεπαν πολύ βαθύτερα από τον Πατισάχ, οσμίζονταν και διεγίγνωσκαν τις έγγραφες «αιρετικές», ορθολογικές ή επαναστατικές ιδέες, που απειλούσαν το δικό τους αλλά και το σουλτανικό δοβλέτι.

 Ο διωγμός κατά της θύραθεν Εκπαίδευσης, εξαπολύθηκε από το ανώτατο παπαδαριό, το αγράμματο αλλά ακόμη και τό το εγγράμματο. Μιλάγαμε ήδη από το προηγούμενο, για τους διωγμούς που υπέστησαν οι λόγιοι και ειδικά οι φορείς επιστημονικών απόψεων κληρικοί, από την εμπαθή εκκλησιαστική ηγεσία. 

Ο Δωρόθεος Πρώϊος, προοδευτικός Σχολάρχης της Χίου, που στον εναρκτήριο λόγο του αναφέρθηκε στο «πως δύνανται αι επιστήμαι να επιστρέψουν εις την παλαιάν τους πατρίδα», ο με λαμπρές σπουδές στη Δύση μετέπειτα μητροπολίτης που απαγχονίσθηκε το 1821, έφυγε από την Σχολή γιατί πολεμήθηκε από τον άγιο «Κολλυβά», Αθανάσιο Πάριο και κατηγορήθηκε από τον Βουλησμά πως παραμέλησε την διδασκαλία των γραμματικών μαθημάτων χάριν των μαθηματικών και πως δίπλα του βρήκε καταφύγιο κάθε «των αγίων νηστειών καταλύτης…και αδιαφορίτης, είπου και των Βολτεριστών τις τύχοι και Δουπιστών και Σπινοζιστών..».

Αυτό το κλίμα επικρατούσε σε όλα τα πατριαρχεία, ακόμη και στην αποδεκατισμένη Αλεξάνδρεια, που η τραγική της θέση στις ακτές της Αφρικής, δεν μείωνε τον σκοταδιστικό ζήλο των καλόγερων. Ο Μανώλης Γιαλουράκης, στην «Αίγυπτο των Ελλήνων» (Καστανιώτης-2006), γράφει για το σχολείο του Καϊρου που το 1779 επανίδρυσε ο πατριάρχης Κυπριανός. «…η παιδεία είχε τους φανατικούς διώκτες της μεταξύ των ιερωμένων. 

Οι παπάδες διδάσκανε ότι η μόρφωση των ελληνοπαίδων ήταν σατανική εφεύρεση. Η εκκλησία έλεγαν δεν ανοίγει με τα γράμματα αλλά με τις προσευχές». Ο ιερομόναχος Γεράσιμος που δίδασκε εκεί, κολακεύει το 1779 με γράμμα του τον πατριάρχη και του καταγγέλλει πως βρίσκεται «εις τόσην καταδρομήν υπό των αγριερέων».

Πρωταίτιος είναι «ο κυρ Παυλίνος και η πονηριά του αγίου επιτρόπου», με οπαδούς τον Μακάριο Κωνσταντινουπολίτη «το αγριόγιδον» και τον «ψευτοκριτικό Ιγνάτιο Ιερομόναχο».

Αναιρετικά έργα όπως αυτό του αρχιμανδρίτη Νικηφόρου Θεοτόκη κατά του Βολταίρου (1794), έδιναν άθελά τους την ευκαιρία στον αναγνώστη να πληροφορηθεί τις επικίνδυνες ιδέες των Διαφωτιστών. 

Ήδη από το 1791, ένας Ορθόδοξος λόγιος, έχοντας υποθέτω υπ’όψιν του και το ανάλογο πάθημα της βυζαντινής Εκκλησίας, όπου άθελά της διέδωσε βρίζοντάς τες, αιρετικές ή και φιλοσοφικές σκέψεις, διερωτάται μήπως θα έπρεπε να μην εκτίθενται οι προς αναίρεσιν ιδέες και το 1801 ο Νικόδημος ο Αγιορείτης συνιστά όπως ο φρόνιμος «και αυτά τα αναιρετικά βιβλία των αθέων ας μην αναγιγνώσκη, βλάπτουσι γάρ τους αδυνάτους, ίνα μή λέγω και τους δυνατούς είς τήν πίστην» (Κ.Θ.Δημαρά «Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός»-Ερμής-2007).

 Ο δάσκαλος της πατριαρχικής Σχολής Μακάριος Καβαδίας, έξέδωσε το 1802 το συκοφαντικό λιβελλογράφημα «κατά Ουολταίρου και των οπαδών», στο οποίο επιτίθεται κατά της Γαλλικής Επανάστασης και παρουσιάζει τον Γάλλο φιλόσοφο, δύσμορφο, γόνο ανάξιων γονέων, λαίμαργο και έκφυλο. Παράλληλα περιλαμβάνει και ιερές ωδές «επιτάξας», κατά τον Γεδεών, «οιονεί το αντίδοτον κατά των δηλητηριωδών μιασμάτων». 

Ο εμπαθής και φανατικός αγ.Αθανάσιος ο Πάριος (αγιοποιήθηκε το 1995), αποκαλεί τον Βολταίρο «παμμίαρο, κατάπτυστο, τρισκατάρατο, ασελγέστατο, θεομίσητο, αθεώτατο, κατάπτυστο». 

Ο Σχολάρχης της πατριαρχικής σχολής Σέργιος Μακραίος σε ένα γράμμα του τον βρίζει: «παράφρονα, αμαθή, χυδαιότατο, ασυλλόγιστο, ασύνετο, φλύαρο, ψευδώνυμο φιλόσοφο, αηδέστατο κωμωδό, βδελυρό αδολέσχη, κακεντρεχέστατο άθεο, εξωλέστατο, αφρονέστατο έκτρωμα, αντάρτη του Θεού, ταραξία, ακατάστατο…». Xαρακτηριστικό του ήθους ή της σύγχισης που επικρατούσε στους εκκλησιαστικούς κύκλους είναι η επισήμανση του Δημαρά («La fortune de Voltaire en Grece», C. Th. Dimaras») πως το πατριαρχείο είτε σκόπιμα είτε από άγνοια δυσφημούσε τον εχθρό του παπισμού Βολταίρο ως δήθεν Ρωμαιοκαθολικό. 

Ο Βολταίρος για τον οποίο ο Κοραής εξιστορεί σε επιστολή του την άρνηση των Παρισινών καλογήρων να τον κηδέψουν και την θριαμβευτική πάνδημη ανακομιδή των λειψάνων του στο Πάνθεον, δέχτηκε και τα πυρά των Κελεστίνου Ροδίου και Σπυρίδωνος Σπινόλα, τιτλοφορούμενα «Υπέρ χριστιανικής πίστεως και κατά τινων φιλοσοφικών ληρημάτων» και «Απάντησις προς Βολταίρον».

Η φοβία για το διαφορετικό που αντιμετωπίζεται ως μεταδοτική νόσος είναι διαρκής. Προτεινόμενο αντιβιοτικό η άγνοια. Ο άγ.Αθανάσιος ο Πάριος συνιστούσε 

,,,,Συνέχιση εδώ