Η Ελληνορθοδοξία απέναντι στη Φιλοσοφία και στην Επιστήμη [2]

Λόγος [2. Από τον ελέω Θεού Ρωμαίο αυτοκράτορα στον «θεόσταλτο» Σουλτάνο]

«Δρόμος στη Θεσσαλονίκη». «Τα χαρακτικά της Θεσσαλονίκης, από τον 15ο έως και τον 19ο αιώνα», από τις συλλογές των Γ.Πατιερίδη και Κ.Σταμάτη-Μουσείο Φωτογραφίας, 2009.

του Αναγνώστη Λασκαράτου

Καταλήξαμε στο πρώτο μέρος με την παχυλή αμάθεια, ακόμη και του ανώτατου, Βυζαντινού κλήρου και συνεχίζουμε με τον αναλφαβητισμό του στην οθωμανική περίοδο. Καταθέτει ο υπερσυντηρητικός Πιπινέλης, διπλωμάτης και «Υπουργός» Εξωτερικών της Χούντας («Πολιτική Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως»-Παρίσι 1928) : «Ολόκληρος εν γένει ο 16ος και 17ος αιών…πληρούται

αμαθών και αθλίων πατριαρχών». Το 1657 γίνεται πατριάρχης ο Γάνου Γαβριήλ. Σε δυό μήνες εκθρονίζεται λόγω αγραμματοσύνης αφού γελοιοποιήθηκε αδυνατώντας να ιερολογήσει έναν γάμο. Γίνεται μητροπολίτης Προύσας, αλλά απαγχονίζεται το 1659 κατηγορούμενος για προσηλυτισμό μουσουλμάνων. Η τουρκική νομοθεσία για το «αδίκημα» αυτό, ήταν πιο αυστηρή ακόμη και από αυτήν της σημερινής Ελλάδας της ευσεβούς Αριστεροακροδεξιάς. Η Εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο (3 Δεκεμβρίου).

 Ο πατριάρχης Κλήμης (1667), που ανατράπηκε ύστερα από αίτημα των επισκόπων στο Σουλτάνο, ήταν σχεδόν αγράμματος, ο δε πατριάρχης Δοσίθεος Νοταράς τον αποκαλεί αγριάνθρωπο. Είπαμε πως αυτή η ιερή αμάθεια δεν ήταν σημείο και τέρας της «Τουρκοκρατίας». Ενδεικτικά να προσθέσω στα όσα παρέθεσα στο 1ο μέρος, πως άγ.Φώτιος παρουσιάζει τον άγ.Επιφάνιο επίσκοπο Σαλαμίνος Κύπρου, ως «αμελέτητον αττικής παιδείας», ενώ στο ίδιο νησί, ο άγ.Σπυρίδων Τριμυθούντος, ήταν πριν επισκοποιηθεί τσοπαναραίος. Αγράμματος, ήταν και ο δεσπότης Κεφαλλονιάς Παχώμιος Αναλυτής (1610-1622). Σ’αυτόν οφείλεται η αγιοποίηση του καλόγερου Γεράσιμου, για την ακρίβεια ενός συντηρημένου απωθητικού πτώματος, που παρουσιάζεται ως «προστάτης» του νησιού (όχι πάντως αποτελεσματικού στους σεισμούς και στις πυρκαγιές). 

Ο πατριάρχης Κωνστάντιος ο Β΄ (1834), που παύτηκε μετά ένα χρόνο ηγεσίας, από την Σύνοδο, ήταν τόσο απαίδευτος που απεκλήθη «άσοφος». Ακόμη και ο Αλ.Μαυροκορδάτος, στην επιστολή του προς «τοις εν Κωνσταντινουπόλει παρεδρεύουσιν Αρχιερεύσιν», θλίβεται για την αμάθεια και τις καταχρήσεις τους.  Ο Γάλλος γιατρός και βοτανολόγος Belon Pierre (“Les observations de plusieurs singularitez & choses mémmorables, trouvées en Grèce, …”, Παρίσι, 1554), που περιηγήθηκε την Ανατολή στα μέσα του 16ου αιώνα, έγραψε: «Από τους 6000 καλόγερους που ζουν στο Άθω μονάχα δυο ή τρεις από κάθε μοναστήρι γνωρίζουν ανάγνωση και γραφή. Κι αυτό γιατί οι αρχιερείς….και οι πατριάρχες, είναι εχθροί της φιλοσοφίας και αφορίζουν κάθε κληρικό που μελετάει βιβλία μη θεολογικά. Προσπαθούν να πείσουν όλο τον κόσμο ότι δεν επιτρέπεται στους χριστιανούς να μελετούν ποίηση και φιλοσοφία…..Κι είναι αδύνατο να λάβουν συχώρεση…αν δεν πληρώσουν χρήματα ή αν δεν δεχθούν ραβδισμούς…»  (Κ.Σιμόπουλου «Ξένοι…», τ.Α΄). Το 1730 ο αββάς Φουρμόν που λεηλατεί αρχαία μνημεία και χειρόγραφα, περιγράφει στις χειρόγραφες επιστολές του τα βιβλία των μοναστηριών του Μ.Σπηλαίου και της Ιθώμης που σαπίζουν από την υγρασία και  σχολιάζει: «Οι μοναχοί ζουν άνετα αλλά οι συγγραφείς (εννοεί τα βιβλία τους) πανάθλια. Τους καίνε, τους ακρωτηριάζουν…» («Correspondance et papiers relatifs à ses voyages en Grèce et en Égypte..»).

O Φωτάκος καταγγέλλει: «…όστις έδιδε περισσότερα χρήματα αυτός εγίνετο επίσκοπος και ας ήτο και αγράμματος» («Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως»-1858). Το 1898, ο Πρώσος P.Lindau, διαπιστώνει στην Πάτμο: «Φοβερή η αμάθεια των Ελλήνων μοναχών» (Ενεπεκίδη Π.Κ. «Αρχιπέλαγος». Βιβλ. Εστίας-1997).   

Ο Άγγλος πρεσβευτής στην Πόλη Thomas Roe σε γράμμα του προς τον Αγγλικανό αρχιεπίσκοπο, εξιστορεί την προσπάθειά του να πείσει τον πατριάρχη να του δώσει αρχαία βιβλία που «σκονίζονται και σαπίζουν ανάμεσα στους αμαθείς Έλληνες», για να δημοσιευθούν, επειδή «αποτελούν όπλα για τους ειδικούς και όχι για τους αμαθείς καλόγερους……ο πατριάρχης δεν γνωρίζει τα ονόματα πολλών συγγραφέων ούτε το περιεχόμενο των βιβλίων….δεν έχει ιδέα για την αξία τους»  (Κ.Σιμόπουλου. «Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα», τ.Α΄). Το περιοδικό του Ναυπλίου «Αθηνά», έγραφε το 1831: «Οι αρχιερείς κατά τον 17ον και 18ον αιώνα ημέλησαν εις τας επαρχίας των τα καταστήματα της δημοτικής εκπαιδεύσεως και τινές εξ αυτών μάλιστα εξώρισαν τους σοφούς, οίτινες…κατεστάθησαν εις αυτά».

Ο σπουδασμένος στη Δύση Αθηνών Μελέτιος, μια εξαίρεση του κακού κανόνα, στην «Εκκλησιαστική Ιστορία» του, που εκδόθηκε το 1784 στη Βιέννη, έχοντας δει στην Ευρώπη «όλα τα οσπήτια, έως και των πτωχών, γεμάτα από βιβλία», αγανακτεί για τους κληρικούς «από τους οποίους οι πλείστοι δεν έχουσι παρά ένα ψαλτήρι και ένα ωρολόγιον (εκκλησιαστικό βιβλίο) πεπαλαιωμένον και κανένα συναξάρι….προφασιζόμενοι ότι αι βιωτικαί φροντίδες δεν τους,,,Συνέχιση εδώ