Ο Ναός της Νεμέσεως στην Ραμνούντα

'Όταν η Νέμεσις εγκαταλείψει οριστικά τη Γη τότε θα σημάνει το τέλος του τωρινού γένους των ανθρώπων"
Θεογονία Ησίοδος

Στα βορειοανατολικά παράλια της Αττικής και σε απόσταση δέκα περίπου χιλιομέτρων από τον Μαραθώνα, βρίσκεται η  αρχαία πόλη του  Ραμνούντα, ενός αγνώστου,  δυστυχώς εγκαταλελειμμένου και σε άμεσο κίνδυνο, εξαιρετικά σημαντικού αρχαιολογικού χώρου. 

Ας τα πάρουμε εξ αρχής. Ο Ραμνούς ήταν ο πιο απομακρυσμένος από τους αρχαίους δήμους της Αττικής ο οποίος λόγω της θέσης του προς το Νότιο Ευβοϊκό κόλπο, παρείχε ένα ασφαλές αγκυροβόλιο για τα αρχαία πλοία  κοντά στα  σημερινά χωριά Σέσι και Αγία Μαρίνα. Η περιοχή του Ραμνούντα ήταν ξακουστή κατά την αρχαιότητα, όχι τόσο για το θέατρο του Λημναίου Διονύσου, όσο για το  το περίφημο ιερό της Νεμέσεως το οποίο είναι και το σημαντικότερο ιερό της θεότητας στον ελλαδικό χώρο!  Πολύ κοντά βρίσκεται στο ιερό βρίσκεται και το φρούριο του Ραμνούντα.

τα τείχη της πόλεως

Ραμνός  στα αρχαία Ελληνικά σημαίνει  θάμνος  από όπου και πήρε το όνομα της αυτή η περιοχή της Αττικής,  όπου οι προγονοί μας λάτρευαν τις θεές (Νέμεση- Θέμιδα). Η θεά μοιάζει πολύ με την Άρτεμη και ίσως να αντιπροσώπευε μια τοπική της μορφή.  Έχουν βρεθεί κομμάτια από λουτροφόρους που ξέρουμε ότι είχαν νεκρική χρήση, χθόνια σημασία, όπως χθόνια ήταν η φύση της θεάς. Η λατρεία της Νεμέσεως συνδεόταν αρχικά τόσο με την φύση  όσο και  με τους νεκρούς. 

Στον Όμηρο η Νέμεσις δεν αναφέρεται ως θεά, αλλά ως εθιμική ανάγκη τιμωρίας των ασεβών.  Στον Ησίοδο παρουσιάζεται ως κόρη του Ωκεανού και της Νυχτός, τη σύντροφο της Αιδούς και της Θέμιδος. 

Σύμφωνα με τον μύθο, κυνηγημένη από τον Δία, η Νέμεσις μεταμορφώνεται σε κύκνο. Ο Δίας θα πάρει και αυτός τη μορφή κύκνου και θα ενωθεί μαζί της στον Ραμνούντα. Από το αυγό που γέννησε η Νέμεσις βγήκε η Ελένη. Αυτός ο ιδρυτικός μύθος του ιερού ενισχύεται από την ανάγλυφη παράσταση στη βάση του αγάλματος της θεάς. Η Λήδα, θετή μητέρα της Ελένης, εμφανίζεται να την οδηγεί στην πραγματική της μητέρα, τη Νέμεση.

Το όνομα της (από το «νέμειν») δηλώνει αυτήν που παρέχει δώρα στους λατρευτές της. Σημαίνει  όμως  και τη δίκαιη θεϊκή οργή που στρέφεται σε όποιους θνητούς καταπατήσουν την τάξη της φύσης και διέπραξαν ύβρη. Όταν η Θέμις (δηλαδή η κοσμική τάξη) περιφρονείται, τότε επέρχεται η Νέμεσις (δηλαδή η τιμωρία των αλαζόνων). 

 Ναός Νεμέσεως

Η βίαια αυθάδης και αλαζονική συμπεριφορά,  αποτελούσε για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο παραβίαση της ηθικής τάξης και απόπειρα ανατροπής της κοινωνικής ισορροπίας και γενικότερα της τάξης του κόσμου, πιστευόταν ότι (επαναλαμβανόμενη, και μάλιστα μετά από προειδοποιήσεις των ίδιων των θεών οδηγούσε τελικά στην πτώση και καταστροφή του ὑβριστής.  Από την κλασική εποχή και μετά, σε πολλές περιπτώσεις οι έννοιες Άτη, Δίκη και Νέμεσις φαίνεται να αποκτούν στη συνείδηση των ανθρώπων ισοδύναμη σημασία, αυτήν της θείας τιμωρίας . 

 Άγαλμα της θεάς Θέμιδος, αφιέρωμα του Μεγακλέους Ραμνουσίου και έργο του επίσης Ραμνουσίου γλύπτη Χαιρστράτου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

Υπό το πρίσμα αυτό ερμηνεύτηκε η ήττα των Περσών στον Μαραθώνα. Οι Πέρσες έφεραν μαζί τους ογκόλιθο παριανού μαρμάρου, για να στήσουν το τρόπαιο τους, σίγουροι για την τελική νίκη τους. Γι’ αυτό τιμωρήθηκαν και τελικά το μάρμαρο χρησιμοποιήθηκε τελικά για το άγαλμα της Νεμέσεως στον Ραμνούντα από τους Έλληνες.

Ο μικρός ναός που σώζεται σήμερα διαδέχτηκε έναν παλαιότερο πώρινο. Ο αρχαιότερος όμως ναός του ιερού της Νέμεσης είναι ένα κτήριο των αρχών του 6ου αιώνα π.Χ., από το οποίο σώζονται λείψανα λακωνικής κεράμωσης.

Το φρούριο του Pαμνούντος είναι κτισμένο πάνω σε λόφο, που στο βόρειο μέρος του βρέχεται από τη θάλασσα, και περιβάλλεται από ισχυρό τείχος, μήκ. 800 μ. περίπου, κατασκευασμένο από μεγάλες μαρμαροπλίνθους. Η κύρια πύλη του, που βρίσκεται στη νότια πλευρά του, προστατεύεται με δύο ορθογώνιους πύργους. Πύργοι υπάρχουν επίσης κατά διαστήματα κα στις άλλες πλευρές. Το φρούριο χωρίζεται σε δύο μέρη, το πάνω, την ακρόπολη όπου ήταν οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις, και το κάτω, όπου υπήρχαν τα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε στις τελευταίες δεκαετίες του 5ουαι. π.X.  και προορισμός του ήταν η εξασφάλιση στους Αθηναίους της ελεύθερης ναυσιπλοΐας στον Ευβοϊκό κόλπο και της ανεμπόδιστης μεταφοράς των σιτοφορτίων από την Εύβοια στην Αθήνα. Τη φρουρά του  αποτελούσαν νεοσύλλεκτοι Αθηναίοι και ξένοι μισθοφόροι στρατιώτες.

Δρόμος προς τα τείχη

Ο περιηγητής  Παυσανίας,  μας αποκαλύπτει σχετικά με την Θεά Νέμεση στα Αττικά:

«Πηγαίνοντας από τον παραλιακό δρόμο στον Ωρωπό, ο Ραμνούντας απέχει εξήντα στάδια από τον Μαραθώνα. Εκεί τα σπίτια των κατοίκων είναι δίπλα στη θάλασσα. Λίγο πάνω από τη θάλασσα, υπάρχει ιερό της Νέμεσης, που είναι η πιο αμείλικτη απ’ όλους τους θεούς απέναντι στους ασεβείς. Και τους βαρβάρους, που αποβιβάστηκαν στον Μαραθώνα, φαίνεται πως τους βρήκε η οργή αυτής της θεάς, γιατί νομίζοντας πως τίποτα δεν θα στεκόταν εμπόδιο να υποτάξουν την Αθήνα, είχαν φέρει μάρμαρο από την Πάρο για να κατασκευάσουν τρόπαιο σαν να είχαν ήδη νικήσει.

Στο μάρμαρο αυτό σκάλισε ο Φειδίας άγαλμα της Νέμεσης. Στο κεφάλι της θεάς έβαλε στεφάνι που είχε ελάφια και μικρά αγάλματα Νίκης. Στο ένα χέρι της κρατάει κλαδί μηλιάς, ενώ στο δεξί φιάλη, που πάνω της απεικονίζονται Αιθίοπες. Δεν μπορώ ούτε ο ίδιος να εξηγήσω την απεικόνιση Αιθιόπων ούτε θα δεχόμουν τη γνώμη όσων λένε ότι γνωρίζουν, ότι δηλαδή τους σκάλισαν εκεί εξαιτίας του ποταμού Ωκεανού, γιατί οι Αιθίοπες κατοικούν σε αυτόν και ο Ωκεανός είναι πατέρας της Νέμεσης. …(…)…

 Άγαλμα της ιέρειας της Νεμεσης Αριστονόης (Εθνικό Αρχαιλογικό μουσείο)

.....Ούτε αυτό το άγαλμα της Νέμεσης, ούτε κανένα από τα παλιά έχει φτερά. Φτερά δεν έχουν ούτε τα πιο ιερά ξόανα της Σμύρνης. Αργότερα όμως – γιατί την ήθελαν να παρουσιάζεται ως συνέπεια του έρωτα – της έβαλαν φτερά, όπως του Έρωτα. Τώρα θα αναφερθώ στα ανάγλυφα πάνω στο βάθρο του αγάλματος, αφού εξηγήσω πρώτα αυτό, για να γίνει σαφέστερο. Οι Έλληνες θεωρούν μητέρα της Ελένης τη Νέμεση και ότι η Λήδα μόνο τη θήλασε και την ανέθρεψε. Πιστεύουν ακόμη, και αυτοί και όλοι, ότι ο πατέρας της Ελένης ήταν ο Δίας και όχι ο Τυνδάρεως.

Ο Φειδίας έχοντας ακουστά αυτή την ιστορία παράστησε τη Λήδα να παραδίδει την Ελένη στη Νέμεση. Κατασκεύασε και τον Τυνδάρεω με τους γιούς του κι έναν άνδρα με το όνομα Ιππέας δίπλα σε άλογο. Ακόμη τον Αγαμέμνονα, τον Μενέλαο, τον Πύρρο, τον γιο του Αχιλλέα, που ήταν ο πρώτος άνδρας της Ερμιόνης, της κόρης της Ελένης. Τον Ορέστη τον παρέλειψε, επειδή είχε σκοτώσει τη μητέρα του, αλλά παρ’ όλα αυτά η Ερμιόνη έμεινε όλο το διάστημα δίπλα του και γέννησε το παιδί του. Στη συνέχεια, στο βάθρο, υπάρχει ο λεγόμενος Έποχος και ένας άλλος νεαρός. Δεν άκουσα τίποτε άλλο γι’ αυτούς μόνο πως είναι αδέλφια της Οινόης, που έδωσε το όνομά της σε αυτό τον δήμο».

Ο θριγκός του μεγάλου ναού της Νέμεσης όπως έχει ανασυσταθεί

Η περιοχή του Ραμνούντα κατοικείται συνεχώς από τη νεολιθική περίοδο. Ο Ραμνούς αναφέρεται από τον γεωγράφο Σκύλακα ως σημαντικό οχυρό. Το ιερό του είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη. Ο αρχαϊκός ναός της Νεμέσεως καταστράφηκε από τους Πέρσες κατά την εισβολή του 480/479 π.Χ. όπως και τόσα άλλα κτίσματα της Αττικής.

Το 322 π.Χ. ο ναύαρχος του Μακεδονικού στρατού Κλείτος αποβίβασε στρατό στο Ραμνούντα. Από εκεί τον εκδίωξε ο Φωκίων που κατέλαβε το φρούριο. Το 296 π.Χ. το φρούριο το κατέλαβε ο Δημήτριος ο Πολιορκητής. Στους ελληνιστικούς χρόνους αρχίζει η παρακμή. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι επισκέφτηκε το Δήμο του Ραμνούντα στα μέσα του 1ου αι. μ.Χ. Για το ναό του Ραμνούντα ενδιαφέρθηκε και ο Ηρώδης ο Αττικός που ίσως χρηματοδότησε την επισκευή του. Ο τόπος εγκαταλείπεται σταδιακά, αλλά μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ. οι ναοί της Νέμεσης εξακολουθούν να διατηρούνται. Στα τέλη του 4ου αι. μ.Χ. τοποθετείται η καταστροφή του αγάλματος της θεάς από τους χριστιανούς.

Ο αρχαίος οικισμός

Η  λατρεία του Ήρωος Aρχηγέτου μας είναι γνωστή από επιγραφές που βρέθηκαν. H παλαιότερη είναι του 6ου αι. π.X. και η νεώτερη του 184/3 π.X. Το ιερό του  μικρό  οικοδόμημα στο φρούριο, ήταν ταπεινό και χωρίς πολυτέλειες.  

Η  λατρεία του Ερμού γνωστή από επιγραφές, μαρτυρείται από τον 6ο αιώνα, όπως επίσης του ∆ιονύσου που είχε σημαντικό ιερό στο οποίο στήνονταν ψηφίσματα. Ιδιαίτερα τιμούσαν οι στρατιωτικοί τον ∆ία Σωτήρα και την Αθηνά Σωτήρα, κυρίως από τον 3ο αι. π.X.  έως τις πρώτες δεκαετίες του 1ου αι. Σ αυτές τις δύο θεότητες αφιέρωναν οι στρατιωτικοί του φρουρίου τις νίκες τους στη λαμπαδηδρομία στα ∆ιογένεια και τα Πτολεμαία της Αθήνας. 

H ∆ήμητρα και η Kόρη ήσαν επίσης δυο θεότητες που λατρεύονταν από τον  5ο π.X. αι. Άλλες λατρείες, από τον 3ο αι. και κατόπιν, είναι της Ίσιδος και του Σαράπιδος. Tη λατρεία τους την καθιέρωσε στο φρούριο ια ομάδα Αθηναίων, το κοινόν των Σαραπιαστών. Αρκετά νεώτερη είναι η λατρεία της Αγδίστεως, του 83 π.X., η οποία συνεχίστηκε και στους πρώτους εταχριστιανικούς αιώνες Γύρω από το γυνάσιο και το θέατρο υπάρχουν αρκετά οικοδομήατα, ιδιωτικά και δημόσια ερευνημένα τον περασμένο αιώνα. Σ αυτή την περιοχή βρίσκεται το ιερό του ∆ιονύσου και του Ήρωος Aρχηγέτου και τα δημόσια κτίρια.  

Οι πρώτες ανασκαφές στο Ραμνούντα έγιναν από τους Dilettanti το 1813 και από τον Δημ. Φίλιο το 1880. Στο διάστημα ανάμεσα στο 1890 και το 1892 διενεργήθηκαν ανασκαφές στο χώρο από τον Β. Στάη κατά τη διάρκεια των οποίων ήρθαν στο φως το ιερό, το φρούριο και πολλοί ταφικοί περίβολοι. Το 1958 πραγματοποιήθηκε μια σύντομη έρευνα από τον Ε. Μαστροκώστα. Από το 1975  ο ο αρχαιολογικός χώρος του Ραμνούντα ανασκαπτόταν περιστασιακά, με χρηματοδότηση της Αρχαιολογικής Εταιρείας.

Και ερχόμαστε στο σήμερα. Δυστυχώς ο χώρος βρίσκεται σε πλήρη παρακμή. Παντού εντός της πόλης μέσα από τα τείχη, υπάρχουν αγγεία και αμφορείς σπασμένοι, τόσο στα μέρη που έχουν ανασκαφεί από τους αρχαιολόγους, όσο και σε ένα αρκετά μεγάλο τμήμα που προφανώς δεν έχει ακόμα ανασκαφεί. 

 άποψη της πόλης

Οι αρχαιολογικές ανασκαφές  προφανώς έχουν σταματήσει,  και όχι μόνο αυτό. Ο Χώρος κινδυνεύει άμεσα από φυσικές καταστροφές (πυρκαγιές) και αρχαιοκαπήλους. Δεν  υπάρχει πυροσβεστικός κρουνός, η  αποθήκη του χώρου δεν διαθέτει σύστημα συναγερμού, και φυσικά δεν διαθέτει και κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης.  Ο χώρος είναι γεμάτος με αγγεία και άλλα αρχαία αντικείμενα τα οποία βρίσκονται στο χώμα εκτεθειμένα στις καιρικές συνθήκες, τα οποία  μπορεί  απλά κάποιος να τα μαζέψει,  δίχως καν να σκάψει….!!

άνευ σχολίου

Ως αποτέλεσμα φυσικά όλων αυτών, στις αρχές Ιουνίου του  2013 διαπιστώθηκε διάρρηξη στον αρχαιολογικό Χώρο Ραμνούντας!. Σύμφωνα με το notioanatolika.gr, ο φύλακας διαπίστωσε ότι σε μία μικρή αποθήκη του χώρου μέσα στην οποία υπάρχουν εργαλεία ανασκαφών και αρκετά κιβώτια με όστρακα από ανασκαφές είχε γίνει διάρρηξη! Οι άγνωστοι είχαν σπάσει την πόρτα της αποθήκης καθώς και δύο τζάμια από παράθυρά της.

Περιττό να αναφέρω στα μάρμαρα του ναού της Νεμέσεως μπορείτε να βρείτε εκατοντάδες ονόματα υπογραφές και ημερομηνίες από υπερήφανους Έλληνες επισκέπτες του ναού....!!!

Βιβλίο βάρβαρων επισκεπτών....

Η κατάσταση είναι δυστυχώς εξευτελιστική, φαίνεται πως έχουμε παντελώς λησμονήσει πως η Ελληνικότητα δεν είναι απλά μία ιδιότητα και ένα «κληρονομικό χάρισμα», αλλά μία συνεχής κατάκτηση στον χρόνο. Ακόμα και εάν δεν είμαστε άξιοι να εκτιμήσουμε την πολιτισμική μας κληρονομιά, πρέπει να γίνει εξ ανάγκης. 

 Βιβλίο βάρβαρων επισκεπτών....
.

Και όλα αυτά την στιγμή που ο Τουρισμός αντιπροσωπεύει το 22% του Α.Ε.Π της χώρας, ο μοναδικός πλέον κλάδος στην Ελληνική οικονομία ο οποίος παρουσιάζει αυξητικές τάσεις. Μην ξεγελιέστε το Ελληνικό Τουριστικό προϊόν διαφοροποιείται αποκλειστικά και μόνο,  λόγω του ότι είναι η κοιτίδα του απαράμιλλου αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού, τον οποίο όπως φαίνεται διόλου δεν εκτιμούμε ως πολίτες και ως κράτος....!!!!

 άποψη της πόλης

Αυτά συμβαίνουν σε μία περιοχή εξαιρετικού ιστορικού και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος,  με ένα  ιδιαίτερα αναγνωρίσιμο brand name σε όλο τον κόσμο , του Δήμου Μαραθώνα. Στον Δήμο εκτός του τύμβου των Μαραθωνομάχων ( ο οποίος δεν βρίσκεται σε καλύτερη μοίρα), υπάρχει το Μουσείο του Μαραθώνα χαμένο κάπου μέσα στα σπίτια πάνω από την Μαραθώνος,  ενώ θα μπορούσε να βρίσκεται στον χώρο του τύμβου. Υπάρχει επίσης σε κοντινή απόσταση στην Νέα Μάκρη, το Αιγυπτιακό ιερό !!

 

 Αιγυπτιακό ιερό Νέα Μάκρη

Το Ιερό των Αιγυπτίων Θεών είναι ένας εξαιρετικής σημασίας αρχαιολογικός χώρος για την Αττική, ο οποίος είναι επισκέψιμος από το 2001, ενώ οι ανασκαφές συνεχίζονται συστηματικά μέχρι σήμερα. Πρόκειται για ένα συγκρότημα με πολυάριθμα οικοδομήματα που χρονολογείται γύρω στο 150-160 μ.Χ. και αποδίδεται στον Ηρώδη Αττικό, ενώ εκτός από το κυρίως ιερό έχει ανασκαφεί και πολυτελές λουτρικό οικοδόμημα - βαλανείο, που παραπέμπει σε θέρμες αυτοκρατορικού τύπου σε μικρογραφία, και στο οποίο πραγματοποιούνταν οι απαραίτητοι καθαρμοί πριν από τις λατρευτικές τελετουργίες. 

Το ιερό ήταν αφιερωμένο στον Σάραπι, εξελληνισμένη μορφή του θεού Όσιρι, κι εκεί τελούνταν οι μεγάλες εορτές του Σάραπι και της Ίσιδας, ενώ λατρευόταν, επίσης, ο γιος τους Ώρος. Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών έχουν έρθει στο φως μεγάλης αξίας ακέραια μαρμάρινα γλυπτά και πήλινα τελετουργικά σκεύη, τα οποία φιλοξενούνται σε ειδική αίθουσα στην έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Μαραθώνα. Πρόσφατα (2018),στον νότιο πυλώνα του ιερού στην Μπρεξίζα δύο από τα (αντίγραφα) αγάλματα του Οσίριδος  και της Ίσιδος θεϊκού ζεύγους καταστράφηκαν από άγνωστους βανδαλιστές...!!